Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

22. Geslachten van substantieven √

Bij de bepaling van het grammaticale geslacht moet onderscheid gemaakt worden tussen:

1. concrete substantieven (concr.subst.n)
2. abstracte substantieven (abstr.subst.n)

De termen "concreet" en "abstract" hebben hier een semantische betekenis; het gaat dus níét om de grammaticale categorieën, zoals genoemd in § 20.2.

Concr.subst.n kunnen verder worden onderverdeeld in:

1. personen (vanaf § 22.3)
2. dieren (vanaf § 22.12)
3. onbezielde zaken (vanaf § 22.17)

Onbezielde zaken worden ook wel inanimaten genoemd. Personen en dieren kunnen we samenvatten met de term bezielde wezens of animaten. Zij kunnen weer onderverdeeld worden in 3 grammaticale geslachten die meestal overeenkomen met het natuurlijke geslacht (sekse):

1. mannelijke substantieven
2. vrouwelijke substantieven
3. neutrale (of onzijdige) substantieven

22.2   A. Concrete substantieven

Bij personen en dieren (tezamen: animaten) zijn twee mogelijkheden: (1) het grammaticale geslacht (genus) stemt overeen met het biologische geslacht (sekse), of (2) het grammaticale geslacht is neutraal (omdat het biologische geslacht niet relevant is).

22.3   a. Personen

Voor personen geldt:
Een concr.subst. in het enkelvoud dat een persoon aanduidt is óf mannelijk (mn.subst.) óf vrouwelijk (vr.subst.). Mn.subst.n zijn ongemarkeerd, vr.subst.n zijn meestal gemarkeerd, dat wil zeggen zij dragen een feminiserend suffix, meestal -a. Bijvoorbeeld:

Het suffix -a is zeer productief en dient altijd toegevoegd te worden als het enkelvoud een persoon van de vrouwelijke sekse bedoelt; het enkelvoudige substantief menester kan dus nimmer op een vrouw betrekking hebben, dit in tegenstelling tot het Nederlandse "minister".

22.4

Sommige substantieven hebben een onregelmatige feminisering: in plaats van de productieve -a wordt er een niet-productief suffix gebruikt (dat eventueel wel een a als laatste letter kan hebben), zoals:

In een aantal gevallen behoren de mannelijke en vrouwelijke vorm tot verschillende nominale wortels. Dit geldt vooral bij familierelaties, zoals:

Ook buiten de familierelaties komen soms verschillende wortels voor:

Een kleine groep van substantieven bestaat uit vrouwelijke vormen waarbij een mannelijke tegenhanger ontbreekt (of oorspronkelijk ontbrak). Het gaat vaak om beroepen die van oudsher door vrouwen werden uitgeoefend of om scheldwoorden die specifiek aan vrouwen refereren. Bijvoorbeeld:

Er bestaat een beperkte groep substantieven die zowel een mannelijke als een vrouwelijke persoon kunnen aanduiden. Toevoeging van het productieve suffix -a is dan niet mogelijk. Het betreft hier vaak scheldwoorden en hele elementaire begrippen als "mens" of "kind":

Merk op dat scheldwoorden als 'klootzak' of 'lul' niet goed aan vrouwen kunnen refereren, terwijl de Spokaanse vertalingen dat wel kunnen. Maar de Nederlandse woorden hebben dan ook een connotatie met mannelijke geslachtsdelen, de Spokaanse equivalenten niet.
Als niet bekend is of er een mannelijk dan wel vrouwelijk persoon met dergelijke "biseksuele" woorden bedoeld wordt, worden ze als neutrale substantieven behandeld (wat onder meer betekent dat eraan gerefereerd moet worden met een neutraal pers.vnw. als ef (het); zie Blok 70.5). Daarentegen is de meervoudsvorm van dergelijke substantieven in alle gevallen neutraal (pers.vnw. óps (zij)), ook al is bekend dat er slechts mannelijke, of slechts vrouwelijke personen bedoeld worden.

De meervoudsvorm van mn.subst.n wordt altijd neutraal: er kunnen zowel mannelijke als mannelijke plus vrouwelijke personen mee bedoeld worden. Bijvoorbeeld (vergelijk § 22.3–4):

Ook als de mannelijke en vrouwelijke vorm van verschillende wortels afkomstig zijn, wordt de meervoudsvorm van het mn.subst. neutraal (vergelijk § 22.5):

22.8

Er zijn een paar uitzonderingen. Met de volgende meervoudsvormen worden uitsluitend de mannelijke personen bedoeld:

Deze uitzonderingen zijn een gevolg van het feit dat er andere substantieven bestaan die de neutrale vorm van bovenstaande meervouden expliciet uitdrukken, en wel:

Soms blijkt uit de context dat er met de meervoudsvorm van een mn.subst. uitsluitend mannen bedoeld worden. Vergelijk a. met b.:

Als uit de context niet blijkt dat er met de meervoudsvorm van een mn.subst. uitsluitend mannen bedoeld moeten worden, zal dit expliciet omschreven moeten worden. Bijvoorbeeld:

22.11

Voor advertentieteksten is het natuurlijk praktisch dat de mannelijke meervoudsvormen tevens vrouwen impliceren want dan kunnen lompe constructies analoog aan de Nederlandse directeur/trice, ago(o)g(e), medewerker (m/v) of ziekenverzorgende vermeden worden. Daar staat tegenover dat alles wat over mannen gezegd wordt, automatisch ook voor vrouwen geldt, als niet direct uit de context of uit toegevoegde additieven (ne'âma, rateriyn ed.) blijkt dat er uitsluitend mannen bedoeld worden.
De linguïste en feministe Kryna Knurveltiy-Xlajes heeft voorgesteld (1978) om de in de 15e eeuw in onbruik geraakte meervoudsvorming weer in te voeren waarbij onderscheid gemaakt kon worden tussen een meervoudsvorm die vrouwen uitsloot en een waarbij vrouwen inbegrepen waren. Zij suggereert de invoering van het suffix -ce om vrouwen uit te sluiten. We zouden dan de volgende varianten krijgen:

Behalve in sommige feministische literatuur heeft het gebruik van het gereconstrueerde suffix -ce nog geen navolging gevonden.

22.12   b. Dieren

Voor dieren geldt:
Voor de meeste bekende diersoorten of -families bestaan drie concr.subst.n: een voor de mannelijke versie, een voor de vrouwelijke versie en een neutraal substantief. Deze driedeling is in het Spokaans veel verder doorgevoerd dan bijvoorbeeld in het Nederlands. Vooral bij gedomesticeerde dieren verloopt deze driedeling consequent. Vergelijk:

22.13

Bij sommige diernamen (voornamelijk grotere uitheemse zoogdieren) bestaat de vrouwelijke versie uit een gesuffigeerde afleiding van de mannelijke:

Bijna altijd wordt het productieve suffix -a (§ 22.3) gebruikt. Bij gebrek aan een derde, neutraal, substantief wordt de naam van het mannelijke exemplaar ook wel in de neutrale vorm (enkelvoud) gebruikt.

22.13a

Evenals bij namen van personen, is ook de meervoudsvorm van mn.subst.n voor dieren neutraal (nt.), tenzij er reeds een apart nt.subst. bestaat, dan is de meervoudsvorm van een mannelijke diernaam altijd mannelijk. Vergelijk:

22.13b

Bij sommige diernamen is het paradigma defectief: dat wil zeggen dat een of twee van de woorden in de reeks nt.–mn.–vr. ontbreken. Bijvoorbeeld (Ø = bestaat niet):

In plaats van het ontbrekende woord wordt altijd de neutrale vorm gebruikt.

22.14

Voor veel gedomesticeerde dieren bestaan aparte benamingen voor castraten en jonge dieren. Beide categorieën zijn neutraal, maar in tegenstelling tot bij castraten kunnen de namen van jonge dieren zowel een mannelijk als een vrouwelijk exemplaar aanduiden. Bijvoorbeeld:

In tegenstelling tot gecastreerde dieren blijft een gecastreerde man altijd mannelijk: ÿrxôl (eunuch, gecastreerde man) is mn.subst.

Dieren spelen een belangrijke rol in de Spokanische cultuur en religie. Met name honden, katten en paarden hebben een welhaast heilige status. Over dieren wordt altijd met respect gesproken en dit komt onder meer tot uiting in het frequente gebruik van geslacht-gemarkeerde diernamen. Het Spokaans geeft daarom de voorkeur aan de a-voorbeelden (waarvan de letterlijke vertaling in het Nederlands belachelijk aandoet, tenzij er sterke nadruk op het geslacht van het dier gelegd moet worden). Als de spreker op de hoogte is van het geslacht van het dier (en de aangesprokene weet dat), getuigen de b-zinnen van weinig respect of belangstelling voor het desbetreffende dier; ze zullen dan wat vrijer vertaald moeten worden, wil dit gebrek aan respect ook in het Nederlands tot uitdrukking gebracht worden:

Het een en ander loopt parallel met de substantieven die personen aanduiden; het is beleefder om het over "die heer" of "die dame" te hebben, dan over het neutrale "dat individu" of "dat wezen".

22.16

Zolang het grotere (zoog)dieren betreft zal de geslachtsbepaling en het daaruit voortvloeiende juiste gebruik van geslacht-gemarkeerde diernamen geen al te grote problemen opleveren, maar zodra er bijvoorbeeld over een "vis" of "vogel" gesproken wordt, is het niet altijd redelijk om te verwachten dat de spreker het geslacht ervan kent of kan ontdekken. In dat geval zal niemand het de spreker kwalijk nemen dat hij de neutrale term gebruikt, zeker niet als een emotionele band tussen het dier en de eigenaar lijkt te ontbreken, bijvoorbeeld:

Betreft het een vissoort waarvan de vrouwelijke exemplaren duidelijk herkenbaar zijn (en wil de spreker tonen dat hij er verstand van heeft) dan kan ook gezegd worden:

Bij wat formeler taalgebruik, zeker als de spreker een hechte band tussen dier en eigenaar vermoedt, wordt dikwijls de behoefte gevoeld om de neutrale diernamen geheel te vermijden, ook al kan de spreker het geslacht niet achterhalen. Stel dat iemand zijn hond heeft loslopen en we kunnen er niet direct achter komen welk geslacht deze hond heeft (want niemand kan van ons verlangen dat we het beest nauwkeurig van onderen gaan beschouwen), dan kunnen we de eigenaar van deze hond als volgt op beleefde wijze aanspreken:

Nog een voorbeeld:

Voor onbezielde zaken (ofwel: inanimaten) geldt:
Alle onbezielde zaken zijn in het dagelijks taalgebruik zakelijk. Omdat in de Ergynne ook levende zaken als bloemen, planten en bomen als bezield beschouwd worden, komen we in religieus getint taalgebruik vaak een geslachtelijke toekenning aan begrippen uit de flora tegen. De toekenning van mannelijk dan wel vrouwelijk geslacht is arbitrair: een stevige boom heet meestal mannelijk, een tedere bloem vrouwelijk, maar een struik of flinke plant kan een van beide zijn, al naar gelang de opvatting van de schrijver of de context binnen het geschrevene. Tegelijk met een geslachtelijke toekenning vindt er dikwijls personifiëring plaats, zodanig dat het concr.subst. in een eigennaam verandert. In dat geval blijft een lidwoord achterwege en wordt het substantief met een hoofdletter geschreven. Vergelijk:

22.17a

Een bijzondere groep van onbezielde zaken betreft zogenaamde collectiva, oftewel substantieven die verwijzen naar een groep van meerdere personen, dieren of zaken, zoals politie, echtpaar, comité, kudde (schapen), school (vissen), hoop (bakstenen) of bundel (takken).
Ondanks het feit dat zulke collectiva uit uitsluitend mannelijke of vrouwelijke individuen kunnen bestaan, of uit een combinatie ervan, wordt er met het zakelijke pers.vnw. ef of mittof naar verwezen. Bijvoorbeeld:

Maar zie § 70.23–27 voor de mogelijkheid om met een pers.vnw. naar de individuele personen van een collectief te verwijzen.

22.18   B. Abstracte substantieven

Ook bij abstracte begrippen ("abstract" in semantische betekenis, niet als grammaticale categorie) kan er een personifiëring plaatsvinden. De aldus ontstane personificaties komen veelvuldig in de Ergynne- en sagenliteratuur voor. Personificaties van abstracte begrippen manifesteren zich altijd in de vorm van een persoon of dier en zijn daarom van het mannelijke of vrouwelijke geslacht:

Beecân (Vrede) wordt in Spokanische sagen traditiegetrouw voorgesteld als een vrouw met een bloemenkrans om haar hoofd, die een anker en een molensteen meezeult.

Buiten de Ergynne- en sagenliteratuur komt de geslachtelijke toekenning ook in de poëzie voor. Meestal blijft de personifiëring dan achterwege zodat de toekenning van het mannelijke of vrouwelijke geslacht voornamelijk tot uitdrukking komt in het gebruik van de pers.vnw.n (do (hij) en eup (zij) in plaats van ef (het)). Vooral bij natuurfenomenen is het toekennen van een geslacht gebruikelijk: kôbo (zon), omelech (wind), plinker (ster) en zé (zee) worden dan vrouwelijk; luna (maan), lôbâ (rots) en bidalos (regen) worden mannelijk (zie ook voetnoten 1 en 2 bij § 70.36).

22.20

Het geslacht van de substantieven bepaalt de keuze van het bijbehorende persoonlijke, bezittelijke of wederkerende voornaamwoord. Zie de Blokken 70.5, 70.54, 51.3 en 72.3.
Het onderscheid tussen "neutraal" en "zakelijk" zal men niet in alle Spokaanse grammatica's aantreffen. Omdat sommige voornaamwoorden wel kunnen refereren aan een zakelijke entiteit, maar niet aan een neutraal persoon of dier, geven wij de voorkeur aan bedoeld onderscheid. Zo kunnen het pers.vnw. mittof (het, dat) en het wed.vnw. frart (zich) alleen aan een zaak (bijvoorbeeld sért (huis)) refereren, maar nooit aan een neutraal individu (zoals veldur (mens)) of een neutraal dier (zoals renðe (rund)).

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands