Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

82. Verbale stammen √

82.1

Elk Spokaans werkwoord heeft twee stamvormen:

1. de wortelstam (wortst.; vanaf § 82.2)
2. de grammaticale stam (gramst.; vanaf § 82.10)

De wortelstam heet zo omdat deze (althans bij niet-samengestelde en niet-afgeleide werkwoorden) gelijk is aan de verbale wortel. Bij een samengesteld of afgeleid werkwoord is de wortelstam gelijk aan de verbale wortel + alle afleidende of samenstellende elementen.
De gramst. is in tegenstelling tot de wortelstam een lexicaal morfeem, al dan niet uitgebreid met afleidende of samenstellende elementen. Een gramst. kan als zelfstandig woord optreden (het fungeert dan als een van de volt.dw.n, zie Blok 101.3).
Sommige grammatici brengen de wortelstam en grammaticale stam in één groep van woordklassen onder, die zich daardoor van alle andere woordklassen onderscheidt, dat de beide stammen slechts geaffigeerd kunnen optreden. Bij een gramst. kan het affix (suffix) dan echter ook Ø zijn.

82.2   ad § 82.1   A. Wortelstam

De wortelstam wordt gevormd door weglating van de inf.-e (§ 81.1). We houden dan een vorm over die nimmer zonder suffix kan optreden. De wortelstam is dus geen zelfstandig woord, en dit wordt uitgedrukt door altijd een filâsto (koppelstreepje) achter de wortelstam te schrijven (deze schrijfwijze is ook gebruikelijk bij affixen, die nooit als zelfstandig woord kunnen optreden). Bijvoorbeeld:

82.3

Als het werkwoord samengesteld is uit twee andere werkwoorden (§ 83.53) vervalt alleen de inf.-e van het basiselement (laatste element). In de volgende twee voorbeelden is de oude inf.-e vet gedrukt; deze dient nu als een soort bindvocaal tussen de samenstellende delen:

82.4

Uit een aantal voorbeelden van § 82.2–3 blijkt dat een wortelstam geen zelfstandig woord kan zijn, want veel wortelstammen voldoen niet aan de regels van de Spokaanse fonologie.
Zo eindigen harb- en ÿrgefûð- op een stemhebbende consonant; zo eindigt trij- op een j; zo eindigen cermâxl- en zerfgr- op clusters die aan een woordeinde onuitspreekbaar zijn; zo bestaan gr- en p- uit louter consonanten.

82.5

Enkele werkwoorden hebben naast de hierboven bedoelde "gewone" wortelstam bovendien een zogenoemde verkorte wortelstam. Deze wordt als een onregelmatige variant beschouwd, en wordt gevormd door weglating van de inf.-e plus de laatste consonant. Deze consonant maakt altijd deel uit van een cluster. Bijvoorbeeld:

Sommige werkwoorden hebben weliswaar dezelfde clusters als werkwoorden die een verkorte wortelstam kennen, maar missen deze verkorte stam. Vergelijk:

82.6

Bij vier werkwoorden valt de laatste consonant weg, zonder dat deze deel uitmaakt van een cluster; het gaat hierbij altijd om een j of een glottisslag (geschreven als '):

82.7

Bij vier werkwoorden is de verkorte wortelstam optioneel, ofwel: we mogen in alle gevallen van de gewone, regelmatige, wortelstam gebruikmaken. Deze werkwoorden zijn:

Vergelijk (a. = gewone wortst.; b. = verkorte wortst.):

Let op het uitzonderlijke geval dat het met -os afgeleide substantief bij pitste níét van de gewone wortelstam, maar van de verkorte variant, afkomstig is:

In Appendix 191 zijn alle werkwoorden met een verkorte wortelstam opgenomen.

82.8

De verkorte wortelstam wordt in slechts vier gevallen gebruikt:

1. bij de vorming van de werkwoordstijden (Blok 111.21)
2. bij de vorming van het volt.dw. op -or (Blok 101.3)
3. bij de deverbalisering met de circumfixen ÿ--os en l--os (§ 126.4–5)
4. bij de vorming van de Imperatief/Consideratief (§ 110.45)

In alle andere gevallen wordt de gewone (regelmatige) wortelstam gebruikt.
Vergelijk (a. = gewone wortst.; b. = verkorte wortst.):

82.9

Bij werkwoorden die d.m.v. een inf.-e zijn afgeleid van een andere woordsoort, is de wortelstam identiek aan dat afleidende woord. Vergelijk:

82.10   ad § 82.1   B. Grammaticale stam

De gramst. kan op 3 manieren gevormd worden:

1. volgens de hoofdregel
2. volgens secundaire regels (vanaf § 82.14)
3. op onregelmatige wijze (vanaf § 82.30)

82.11   ad § 82.10   a. Stamvorming volgens de hoofdregel

De Basis van de hoofdregel luidt:

1. De gramst. wordt gevormd door de inf.-e weg te laten.

In dit geval is de gramst. dus identiek aan de wortelstam, met dien verstande dat de gramst. een zelfstandig woord is, en dus niet afgesloten wordt met een filâsto. Vergelijk:

82.12

Omdat de Spokaanse fonologie geen stemhebbende consonanten of š aan het woordeinde toestaat, kent hoofdregel (1) uit § 82.11 een Uitbouw, om ervoor te zorgen dat een eindconsonant van een gramst. stemloos wordt. De Uitbouw van de hoofdregel luidt:

2. Als de gramst. op een stemhebbende consonant of op š eindigt, wordt deze klank vervangen door een stemloze variant, het een en ander volgens Blok 82.13.

82.13

Voorbeelden:

82.14   ad § 82.10   b. Stamvorming volgens secundaire regels

Veel werkwoorden hebben een zodanige fonologische structuur dat er ook na toepassing van de hoofdregel (Basis met Uitbouw) een onacceptabele fonologische vorm overblijft. Van dergelijke werkwoorden wordt de gramst. dan volgens een secundaire regel gevormd. De secundaire regels komen in de plaats van de hoofdregel, en luiden (B en C zijn willekeurige, maar verschillende, consonanten):

In de volgende paragrafen zal nagegaan worden in welke gevallen welke van bovenstaande regels toegepast moeten worden.

82.15

Allereerst: monosyllabische werkwoorden.
Omdat er van een monosyllabisch werkwoord slechts een consonant of een cluster overblijft als de inf.-e vervalt, wordt de gramst. van dergelijke werkwoorden met Regel A gevormd. Bijvoorbeeld:

Deze stamvorm blijft behouden als een monosyllabisch werkwoord hoofdelement in een samenstelling of afleiding wordt (en dus het monosyllabische karakter verliest). Vergelijk:

82.16

Voor alle werkwoorden die eindigen op een vocaal + -he, vocaal + -je of vocaal + -'e (glottisslag + -e) geldt Regel B.
Het bestaan van deze regel is begrijpelijk met betrekking tot de werkwoorden op vocaal + -je/-'e, want na weglating van de inf.-e zou de stam immers op een j of een glottisslag eindigen, en dat is tegen de fonologische regels. Minder vanzelfsprekend is Regel B bij werkwoorden op -he, want een h kan als eindconsonant optreden (vergelijk lekkoh (lekker) of duh (gebaar)).
Vergelijk:

82.16a

Als een additief op een h eindigt, en dit additief wordt d.m.v. het suffix -e geverbaliseerd (§ 44.1–1a), dan zou de gramst. volgens Regel B op een -t moeten eindigen. Bijvoorbeeld: lekkohe (lekker zijn) zou dan de gramst. *lekkot moeten krijgen, en van spûgahe (ongerept zijn) zou de stam *spûgat moeten worden.
Omdat vormen als lekkot of spûgat in feite een verandering van de additieven lekkoh of spûgah zijn, worden werkwoordsvormen waarin zulke gramst.n gebruikt moeten worden, vermeden. Dan wordt de voorkeur aan bijvoorbeeld een hulpwerkw., koppelwerkw. of voegwoord gegeven, vergelijk:

De zinnen (1a) en (2a) zijn vanwege de gramst. ongrammaticaal. Het gebruik van het hulpwerkwoord kurre in (1b), en van het voegwoord taufen in (2b) leidt tot twijfelachtige constructies, omdat verbalisering van additieven op een h sowieso afgeraden wordt (zie hiervoor § 44.1a). De zinnen (1c) en (2c), waarin wordt afgezien van verbalisering, zijn correct.

82.17

De werkwoorden die eindigen op één vocaal + inf.-e worden voor de vorming van de gramst. in 2 groepen gesplitst:

In Appendix 191 zijn de werkwoorden van Groep 2 opgenomen.

82.18

De gramst. van een werkwoord dat eindigt op twee of meer vocalen + inf.-e wordt in alle gevallen gevormd door Regel C:

82.19

Als een additief op een vocaal eindigt en dit additief wordt d.m.v. het suffix -e geverbaliseerd (§ 44.1), dan kan de gramst. van dit werkwoord (= geverbaliseerd additief) op twee manieren gevormd worden:

1. volgens de hoofdregel, of
2. volgens Regel C

De gramst. die volgens de hoofdregel gevormd wordt, is homofoon met het afleidende additief. Daarom wordt deze gramst. alleen in gesuffigeerde vorm gebruikt. In alle gevallen waarin de gramst. als zelfstandig woord opereert (Blok 101.3) zal de secundaire afleiding (Regel C) gebruikt worden.
Bijvoorbeeld:

82.20

Sommige geverbaliseerde additieven zijn zodanig een "eigen leven als werkwoord" gaan leiden dat de keuze tussen de twee gramst.n (die zo typisch is voor een geverbaliseerd additief) is komen te vervallen. In de eerste plaats betreft het hier natuurlijk verbaliseringen met een gelexicaliseerde betekenis, maar er bestaan ook enkele niet-gelexicaliseerde additief-verbaliseringen die de keuzemogelijkheid missen:

82.21

Als het geverbaliseerde additief eindigt op twee of meer vocalen + -e, geldt alleen secundaire Regel C (analoog aan wat er in § 82.18 gezegd is). Bijvoorbeeld:

82.22

Als bij een werkwoord op twee consonanten + -e de toepassing van de hoofdregel leidt tot een gramst. met een onuitspreekbare eindcluster, dan geldt Regel D.

Als "onuitspreekbaar" worden onder meer beschouwd:

1. Alle clusters waarvan de eindconsonant een h, j, l of r is;
2. Veel clusters waarvan de eindconsonant een g, m of n is (behalve lg, ng, rg, lm, rm, rn);
3. Diverse weinig voorkomende clusters (zoals kb, sv, tv, zv);
4. Enkele clusters worden in sommige stammen wel, in andere niet als "onuitspreekbaar" beschouwd (zoals ch en ct).

Bijvoorbeeld:

De x wordt nooit verdubbeld, dus:

82.23

Als de toepassing van Regel D tot gevolg heeft dat de gramst. op een stemhebbende (dubbele) consonant uitgaat, vindt er een consonantwisseling plaats, en wel volgens onderstaand Blok:

Voorbeelden (* geeft de fonologisch incorrecte vorm vóór de toepassing van bovenstaand Blok aan):

82.24

Als bij een werkwoord op drie of meer consonanten + -e de toepassing van de hoofdregel leidt tot een gramst. met een onuitspreekbare eindcluster, dan maakt de hoofdregel plaats voor drie secundaire regels (§ 82.14):

1. Regel E
2. Regel F
3. Regel G

Regel E geldt voornamelijk voor werkwoorden waarvan de laatste consonant r of l is:

82.25   ad § 82.24   2.

Regel F geldt vooral voor veel werkwoorden waarvan de laatste consonant een j of h is:

82.26   ad § 82.24   3.

Voorbeelden van Regel G:

82.27

Als na toepassing van Regel G (§ 82.26) de gramst. op een stemhebbende consonant eindigt, wordt deze volgens Blok 82.13 stemloos gemaakt. In de voorbeelden geeft * de fonologisch incorrecte vorm vóór de toepassing van Blok 82.13 aan:

82.28

Bij werkwoorden op een of meer consonanten + -che wordt de gramst. volgens Regel B gevormd:

82.29

Bij werkwoorden op -ÿrre wordt de gramst. volgens Regel G gevormd:

De verdubbelde r is het orthografische hulpmiddel om aan te geven dat ÿr als één lettergreep uitgesproken moet worden. Deletie van een r houdt in dat ÿr disyllabisch wordt ([ÿjer]); zie § 11.2.

82.30   ad § 82.10   c. Onregelmatige stamvorming

In § 82.11–29 zijn de productieve gramst.-vormende regels gegeven. Het bleek dat we de werkwoorden in verschillende fonologische categorieën dienden in te delen, al naar gelang van het aantal eindvocalen, het aantal eindconsonanten, de oppositie stemloos ~ stemhebbend, de aanwezigheid van een eind-j, eind-[c]h of eind-glottisslag, enzovoort.
Per categorie zijn een of meer gramst.-vormende regels gegeven. Dit konden de hoofdregel (al dan niet met Uitbouw) en/of secundaire regels zijn.
De meeste van deze fonologische categorieën bevatten wel werkwoorden waarvan de gramst. níét volgens de voor deze categorie typerende regels gevormd wordt. In dit geval wordt de gramst. per definitie op onregelmatige wijze gevormd.
Een onregelmatige stamvorming geschiedt met behulp van:

1. de secundaire Regels A t/m G (§ 82.14), of
2. met name te noemen suffixen en/of deleties.

Wij wijzen erop dat het criterium regelmatige/onregelmatige gramst.-vorming bepaald wordt door de combinatie van fonologische categorie en toegepaste secundaire regel. Zo is toepassing van Regel A bij monosyllabische werkwoorden regelmatig (productief); zie § 82.15. Maar Regel A wordt ook toegepast bij enkele werkwoorden op vocaal + -je, en dit is een onregelmatig procédé (§ 82.31).

82.31

Bij enkele werkwoorden op vocaal + -je wordt de gramst. op onregelmatige wijze gevormd, en wel:

Volgens Regel A:

Suffix -r:

Suffix -s i.p.v. -je:

Deletie van -je:

82.32

Een aantal werkwoorden op één of meer consonanten + -je krijgt een gramst. met behulp van Regel B:

82.33

Een aantal werkwoorden op één consonant + -le/-re krijgt een gramst. met behulp van Regel E:

82.34

Enkele werkwoorden op twee consonanten krijgen een opmerkelijke gramst.:

82.35

Enkele werkwoorden op drie of meer consonanten krijgen een gramst. die zich niet of nauwelijks laat verklaren:

Bij welke werkwoorden de gramst. op welke wijze gevormd wordt, is lang niet altijd te voorspellen. In Appendix 191 zijn alle werkwoorden opgenomen waarvan de gramst. anders gevormd wordt dan met behulp van de hoofdregel en de Uitbouw ervan.

82.36

De glottisslag die in een aantal werkwoorden voorkomt, verdwijnt bij een deel van deze werkwoorden in de gramst. Bijvoorbeeld:

In andere werkwoorden daarentegen blijft de glottisslag behouden, zoals in:

82.37

Doordat er bij de vorming van gramst.n dikwijls voor het werkwoord karakteristieke consonanten gedeleerd worden, is de kans op homonymie van gramst.n betrekkelijk groot. Vergelijk:

Deze homonymie is de reden dat een constructie met een gramst. wel vervangen wordt door een equivalent zonder gramst. Zie § 110.22. Voor het gebruik van een gramst. in de functie van volt.dw., zie ook § 101.3 en § 101.8.

82.38

Het valt buiten het kader van dit hoofdstuk om dieper in te gaan op de gebruiksmogelijkheden van de gramst. Deze zijn zo uiteenlopend van aard dat zij beter zijn onder te brengen bij de stof van andere hoofdstukken. De gramst. wordt voornamelijk gebruikt bij:

1. de vorming van de conjunctief (Hoofdstuk 110):
   Diô meltât[e] hôskâf!   God zij met ons!

2. de aanhechting van modale suffixen (Hoofdstuk 110):
   Gress nert arfinavy.   Ik wil niet komen.

3. het gebruik van verheven en deftige taal (Laudatief) (Hoofdstuk 110):
   Gÿrs tiffeny pipar.   Gij zijt alwetend.

4. de vorming van ondergeschikte bijzinnen (Hoofdstuk 122):
   Do ma rofonose, gress eriyttilóme.
   Hij is boos omdat ik zonder aandacht luister.

5. de vorming van een elliptisch gerundium (Hoofdstuk 110):
   Krÿsen Lerdu!   Lerdu bellen! (als notitie in een agenda ed.)

6. de vorming van het volt.dw. (Hoofdstuk 101):
   Ef quista sectâ, lilt pliyfon fes Spooksoliy.
   De goede wijn, veel gedronken in Spokanië.

7. de aanhechting van vragende suffixen (Hoofdstuk 150):
   Petriy arkettanis?   Waarom huilt Petriy?

82.39

Uitleg van de kolommen:

Kolommen 1 en 2 staan in complementaire distributie tot elkaar; dit geldt ook voor de kolommen 3 en 4.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands