Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

162. Spreekwoorden, gezegdes en zegswijzen √

162.1   Definities

Er zijn diverse definities om een spreekwoord, een gezegde of een zegswijze van elkaar te onderscheiden. De verwarring is zelfs zo groot dat wat de ene auteur een zegswijze noemt, volgens een andere juist een gezegde is, en andersom. In dit hoofdstuk hanteren wij de volgende definities:

Een spreekwoord (mipa-seg) is een meestal korte, krachtige uitspraak die een (volks)wijsheid, collectieve ervaring of morele opvatting weergeeft. Het is altijd een vaste constructie, maar de elementen van een spreekwoordconstructie kunnen soms wel in een grammaticale context opgenomen worden. Voorbeelden van spreekwoorden zijn: 'Na regen komt zonneschijn', 'Boontje komt om zijn loontje' en 'De beste stuurlui staan aan wal'.
De elementen van deze spreekwoorden kunnen in een andere zin opgenomen worden, bijvoorbeeld: 'Flauwe kul, dat er na regen zonneschijn komt'; 'Boontje komt lang niet altijd om zijn loontje'; 'Vind jij dat de beste stuurlui hier aan wal staan?'.

Een gezegde (kruf) is een groep woorden (nooit een complete zin) die samen één figuurlijke betekenis vertegenwoordigen. Voorbeelden: 'met hart en ziel', 'een open deur', 'een vrolijke frans'. Een gezegde wordt altijd opgenomen in een groter zinsverband, zoals: 'De auteur werkt met hart en ziel aan zijn nieuwe boek', 'Een echte vrolijke frans is hij bepaald niet'.

Een zegswijze (reppe-seg) is een volledige zin met een werkwoord, zoals 'Dat mag Joost weten'; 'Dank je de koekoek'; 'Wat heb ik nou aan mijn fiets hangen', 'Peter leeft daar in Thailand als God in Frankrijk'; 'Het lawaai liep de spuigaten uit'; 'Hij trapte een open deur in'. Sommige zegswijzen vormen min of meer een vaste constructie ('Dank je de koekoek'), terwijl andere qua subject en werkwoordstijd kunnen variëren ('Ze hebben daar als God in Frankrijk geleefd').
Het onderscheid tussen gezegde en zegswijze is niet altijd duidelijk te maken (en wordt door veel auteurs ook genegeerd). Dit zien we bijvoorbeeld bij 'een open deur' dat hierboven als gezegde is gedefinieerd, terwijl 'Hij trapte een open deur in' een zegswijze is.

Ook in dit hoofdstuk zullen we de zegswijzen onder de gezegdes rangschikken; het onderscheid tussen spreekwoorden en gezegdes lijkt echter wel evident, omdat spreekwoorden altijd een volledige zin met een vaste constructie zijn.

Bij de voorbeelden in de volgende paragrafen wordt eerst de letterlijke vertaling gegeven (achter "lett."), en vervolgens het Nederlandse equivalent indien dit bestaat.

162.2

De hoofdindeling van dit hoofdstuk is als volgt:

1. Algemene kenmerken van spreekwoorden en gezegdes (vanaf § 162.3)
2. Spreekwoorden (vanaf § 162.15)
3. 'Lijstspreuken' (vanaf § 162.34)
4. Gezegdes (en zegswijzen) (vanaf § 162.42)

162.3   ad § 162.2   A. Algemene kenmerken van spreekwoorden en gezegdes

Spreekwoorden en gezegdes hebben vaak syntactische kenmerken die niet voldoen aan de algemene grammaticaregels. Ook bevatten ze wel archaïsche woorden of constructies die in het moderne Spokaans niet meer gebruikelijk zijn. Soms bestaan er variaties die aangepast zijn aan een Spokanische context. We behandelen hier de volgende bijzonderheden:

1. Afwijking van reguliere grammaticaregels (vanaf § 162.4)
2. Archaïsche constructies (vanaf § 162.7)
3. Beperkt tot een nauwe context (§ 162.13)
4. Aanpassing aan Spokanische context (§ 162.14)

162.4   ad § 162.3   a. Afwijking van reguliere grammaticaregels

In spreekwoorden en gezegdes (trouwens in alle idiomatische uitdrukkingen, zie ook hoofdstuk 161) kunnen constructies voorkomen die afwijken van de geldende grammaticaregels, bijvoorbeeld:

Spreekwoord (1) kun je gebruiken als iemand op een domme manier twee zaken of namen met elkaar verwart. De meervoudsvormen wefots en oppers komen in letterlijk taalgebruik nooit voor.
In (2) wordt nÿfs in de betekenis van 'niets' gebruikt, terwijl het feitelijk 'geen enkel[e]'; 'niets ervan' betekent en altijd een meervoud uitdrukt. Feitelijk had hier flâjû (niets) moeten staan. Voor de archaïsche betekenis van gekker in dit spreekwoord, zie § 162.11.

162.5

Spreekwoorden kenmerken zich soms ook door een afwijkende woordvolgorde, die in een "normale" zin afgekeurd zou worden, zoals:

In (1) staat strâ vóór lelperre, wat feitelijk ongrammaticaal is. Met dit spreekwoord wordt bedoeld: 'als je zelf niets onderneemt komt er ook niets tot stand'. In (2) staat bent achter mut, terwijl een meer natuurlijke volgorde bent kost mut (eerst mijn huid) zou zijn.

162.6

In de volgende voorbeelden wordt een elliptisch gerundium (zie § 110.49a) gebruikt, terwijl we hier een imperatief zouden verwachten:

In (1) zouden we de imperatief jogge-tûe verwachten, en in (2) feldre-tûe en terde-tûe. Merk ook de bijzondere vorm sena crazare in (1) op, letterlijk "zichzelf weiden". De normale uitdrukking voor grazen is craze. Verder is jogge met de betekenis 'de stalvloer schrobben' tegenwoordig alleen nog courant op Teujan en Noord-Liftka.
Uitdrukking (2) betekent zoiets als "wacht maar rustig af", of "even geduld hebben".

162.7   ad § 162.3   b. Archaïsche constructies

De volgende spreuk is altijd te vinden op de schede van de mustknyf (het mes waarmee, bij een traditionele ergynische bruiloft, de bruidegom de bruidspastei aansnijdt):

Bedoeld wordt: "als mensen trouwen zorgen ze voor nageslacht". In deze spreuk heeft tibân de archaïsche betekenis van 'kennis; het weten', en niet de moderne betekenis 'wetenschap'. Ook mân voor 'mens' is een archaïsche/poëtische vorm.

162.8

Als een archaïsche vorm veranderd wordt in modern Spokaans, verliest de constructie zijn spreekwoord-intentie en bestaat de kans dat het geheel letterlijk wordt opgevat. Bijvoorbeeld:

Dit gezegde bevat de archaïsche/dialectische vorm lane (zwijgen) in plaats van de huidige vorm ÿlane. Let ook op de alliteratie van dit gezegde: drie keer een initiële l. Merk op dat het moderne ÿlane (in b.) hier niet past:

Een alternatieve constructie is:

Hier wordt de moderne vorm ÿlane wél gebruikt.

162.9

In het volgende voorbeeld is het gehele predicaat geaffigeerd, en wel: ÿ-/l- aan het eerste lid en -os/-lijos/-litâs aan het laatste lid. In § 126.41 voetnoot 1 is uitgelegd dat dit een archaïsche constructie is:

In modern Spokaans zou het zijn: Tsazi ef ÿkurros beri belde ....

162.10

Beri kon vroeger gebruikt worden als voegwoord met de betekenis 'om te; teneinde'. Deze betekenis is nog terug te vinden in enkele spreekwoorden, zoals:

Spreekwoord (1) betekent ongeveer 'zoete broodjes bakken' (als je iets van iemand gedaan wilt krijgen en je komt via een omweg tot je verzoek). Uitdrukking (2) is het devies in het Spokanische wapen. Dit is feitelijk geen spreekwoord, maar kan wel als zodanig gebruikt worden om iemand aan te sporen actie te ondernemen. In dat geval is ook een imperatief-variant mogelijk: Paine-tûe beri paiyne (Doe het om te verwezenlijken).

162.11

Nog een voorbeeld van archaïsche taal:

Gekker (meester) in de betekenis van een gediplomeerd ambachtsman is archaïsch. Tegenwoordig wordt dit met ylâmater vertaald. Gekker betekent tegenwoordig 'schoolmeester', 'leraar' of 'docent'. Voor het gebruik van nÿfs, zie § 162.4.

162.12

Vooral in citaten uit de Bijbel of de Ergemip komen woorden of constructies voor die in het moderne Spokaans niet meer gangbaar zijn, terwijl deze bronnen soms zelf in een moderne taal zijn geredigeerd. Bijvoorbeeld:

In (1) zijn 4 archaïsche woorden te vinden: quustÿ (haat) heet tegenwoordig qustÿ; drôge betekent tegenwoordig voornamelijk 'telen' (van gewassen) of 'verwekken' (bijv. van een kind); in plaats van rovret (liefde) is rovretos gebruikelijker, en ðoboos betekent tegenwoordig 'het verkeerd-zijn' of 'dat wat verkeerd is', en niet meer zozeer gewoon 'fout'. Hoewel (1) nog een gangbaar spreekwoord is, vinden we in de laatste bijbelversie van 1982 de moderne variant:

162.13   ad § 162.3   c. Beperkt tot een nauwe context

Sommige spreekwoorden en gezegdes komen slechts in bepaalde sociale, regionale, culturele of religieuze kringen voor. Daarbuiten zijn ze (nagenoeg) onbekend, of wordt het gebruik ervan afgekeurd. Bijvoorbeeld:

Spreekwoord (1) wordt over het algemeen als ongepast ervaren, maar is populair onder mannen, bijvoorbeeld in de kroeg. Het betekent zoveel als "vrouwen kakelen als een kip; ze moeten zwijgen en naar de mannen luisteren".
Zin (2) wordt voornamelijk in religieuze Ergynne-kringen gebezigd. In een rooms-katholieke omgeving wordt dit spreekwoord als ongepast beschouwd.
Zin (3) heeft een regionale beperking; het betekent: 'Hij heeft met plezier een moeilijke taak volbracht' en refereert aan de 88 mijlpalen langs het 82 km lange, moeilijk begaanbare bergtraject tussen Hirdo en Piroes, tot ca. 1850 een belangrijke verbinding tussen de hoofdstad en de zuidkust. Vandaar dat dit spreekwoord alleen in deze streek gangbaar is (en ook de herkomst ervan begrepen wordt).
Zin (4) is een ietwat botte uitspraak, gangbaar in ziekenhuizen om te refereren aan een moeilijke bevalling. We zouden dit "vakjargon" kunnen noemen. Artsen en verpleegkundigen zullen wel oppassen om deze frase in het bijzin van een cliënt te bezigen.

162.14   ad § 162.3   d. Aanpassing aan Spokanische context

Soms worden spreekwoorden of gezegdes weliswaar uit een andere taal overgenomen, maar aangepast aan de Spokanische situatie, bijvoorbeeld omdat sommige begrippen onbekend waren of zijn. Bijvoorbeeld:

Dit gezegde is oorspronkelijk Frans (C'est de la moutarde après dîner), maar via het Engels ook in het Spokaans overgenomen. De variant met "peper na de stamppot" is ontstaan omdat mosterd tot in de 19e eeuw geen algemeen bekend product in Spokanië was.

162.15   ad § 162.2   B. Spreekwoorden

Het valt buiten het kader van deze grammatica om een uitputtende lijst van alle Spokanische spreekwoorden te geven. Dit hoofdstuk gaat dan ook voornamelijk in op de grammaticale en andere eigenschappen van spreekwoorden.

Bronnen
Spreekwoorden zijn vaak als typerende uitdrukkingen binnen een bepaalde context voor het eerst door een auteur gebruikt. Pas als "iedereen" zo'n uitdrukking in een grote variatie aan contexten gaat gebruiken zonder dat men zich realiseert waar de uitdrukking vandaan komt, kan men van een "spreekwoord" gaan spreken. Soms is de bron wel bekend: talloze spreekwoorden zijn letterlijk zo, of in een variant, terug te vinden in de Bijbel of de Ergemip. Bijbelse spreekwoorden zijn daarom ook in vele andere talen terug te vinden.
Als een auteur of iemand anders de media gehaald heeft met een typerende uitspraak, en die uitspraak wordt door iedereen overgenomen, kan het dus een spreekwoord worden. Nadat in 1912 de bekende acteur Quolana Vurrmen na een mislukte toneelvoorstelling ooit zei Pica melde martel ur flecs melde kjupt (IJs is koud en vuur is heet), waarmee hij bedoelde "het is nu eenmaal zo; daarover valt niet te twisten", is deze uitspraak "gepromoveerd" tot een algemeen gebruikt spreekwoord.
Soms is het ook aantoonbaar dat een spreekwoord uit een andere taal is overgenomen. Heeft bijvoorbeeld een typerende uitdrukking in een Engels boek de status van spreekwoord in het Engels gekregen, dan is de kans groot dat deze uitdrukking ook in Spokanië een gangbaar spreekwoord wordt als dit boek in het Spokaans wordt vertaald. Maar dat hoeft niet altijd zo te zijn. Zo is de Engelse frase Beauty is in the eye of the beholder te vinden in de roman Molly Bawn (1878) van Margaret Wolfe Hungerford. In het Engels heeft deze frase de status van spreekwoord gekregen, maar nadat dit boek in 1898 in het Spokaans was vertaald, heeft de letterlijke vertaling Lovanai melde fes ef iemzatjener eit (Schoonheid zetelt in het oog van de waarnemer) het nooit tot de spreekwoordstatus gehaald – waarschijnlijk omdat de Spokaanse versie van dit boek nooit echt populair is geworden.

162.16   Volledige zinnen met een subject en werkwoord

De meeste spreekwoorden zijn gevormd volgens de gangbare grammaticaregels; het zijn volledige zinnen. Enkele voorbeelden:

Spreekwoord (2) is een vertaling van het Latijnse Latet anguis in herba, een citaat afkomstig uit het werk van Vergilius. Spreekwoorden die de Bijbel of klassieke literatuur als bron hebben, komen meestal in meerdere talen voor, zoals (2). Het is niet duidelijk of de Spokaanse variant direct uit een vertaling van Vergilius is, of via een andere taal (Engels?) is overgenomen.
Voorbeeld (3) illustreert hoe het Spokaans een volledige zin (met een werkwoord) is, terwijl het Nederlandse equivalent een elliptische constructie (zonder werkwoord) is.

162.17   Elliptische zinnen zonder werkwoord

De kracht van een spreekwoord zit vaak in het elliptische karakter van de constructie. Als een werkwoord ontbreekt, is elke referentie aan een actuele gebeurtenis verdwenen en ligt een figuurlijke interpretatie voor de hand. Bijvoorbeeld:

Spreekwoord (1) is gevormd uit twee nominale constituenten, waarvan de sequentie zo begrepen moet worden dat het tweede uit het eerste volgt. Het Nederlands kent voor deze uitdrukking twee equivalenten; wat dit betreft is het Spokaans dus ambigu. Een synoniem (maar dan als volledige zin) is:

162.18

Bekijk nu:

Opvallend in constructie (3) is dat er in het eerste deel een werkwoord ontbreekt, en in het tweede deel (na [t]ur) niet. Het spreekwoord kent twee varianten: met ur (en) en met tur (maar). De penen en blofa zijn oude munteenheden: de eerste (vergelijk penning, penny of Pfennig) is weinig waard, de tweede (afgeleid van blof = paard) had een waarde waarmee je een paard kon kopen. Het woord kyr (zak, buidel) is voornamelijk dialectisch (Cheetuc), maar in dit spreekwoord is het ook in de standaardtaal gebruikelijk.
Het Nederlands kent geen equivalent van dit spreekwoord, het Engels wel: Penny-wise, pound-foolish.

162.19

Verscheidene elliptische spreekwoorden zijn afkomstig uit de Bijbel, de Ergemip of andere oudere literatuur. Bijvoorbeeld:

Spreekwoorden (1) en (2) komen in alle talen voor, want het zijn bijbelcitaten. Het gaat in (1) om het principe van vergelding: wraak nemen door de dader hetzelfde onrecht aan te doen als jou is aangedaan. In de Spokanische context heeft dit principe nog een extra dimensie, want het is de basis van het strafrecht – al wordt het niet meer letterlijk toegepast, maar met variaties. Spreekwoord (3) is afkomstig uit de Ergemip en is een waarschuwing dat de kans altijd bestaat dat je een rijk leven hebt maar uiteindelijk arm zult sterven.

Spreekwoord (4) is een vertaling van het Latijnse Mens sana in corpore sano, van de Romeinse dichter Juvenalis:

Oorspronkelijk betekende (4) "men moet bidden om een gezonde geest in een gezond lichaam". Maar de Spokaanse versie wordt (tegenwoordig) opgevat als "als je fysiek gezond bent, is ook je geest gezond", implicerend dat zieke of verslaafde mensen niet helder van geest (kunnen) zijn.

162.20

Spreekwoorden (of gezegdes) die in vele talen voorkomen omdat ze bijvoorbeeld uit de Bijbel afkomstig zijn, hoeven niet per se ook in het Spokaans te bestaan. Bijvoorbeeld:

De betekenis van (1) is ongeveer equivalent aan 'Een wolf in schaapskleren'. Maar hoewel deze uitdrukking uit de Bijbel afkomstig is (Mat. 7:15: "Maar wacht u van de valse profeten, dewelke in schaapsklederen tot u komen, maar van binnen zijn zij grijpende wolven"), en dus ook in de Spokaanse bijbelstekst bestaat1, heeft dit niet de status van "spreekwoord" gekregen. Het Spokaanse equivalent in (1) is afkomstig uit het dichtwerk Ef Poiros fes ef Raiys (Het Leven in de Boomtoppen) van Megt Kalis-Fandare (1800). Let op het expletiefpartikel ar dat feitelijk een reduplicatie van de eerste lettergreep van arâbe is, en toegevoegd is omwille van het rijmschema. Zie hiervoor ook § 133.87 zin (4).

162.21

De Nederlandse frase "een wolf in schaapskleren" heeft meer het karakter van gezegde, en kan dus gemakkelijk in een groter zinsverband opgenomen worden, terwijl het Spokaans in (1) een meer op zichzelf staande uitdrukking (dus spreekwoord) is die niet zonder meer in een groter zinsverband kan bestaan. Vergelijk het Spokaans met het Nederlands in:

Merk op hoe het Spokaanse spreekwoord in (2) als een soort "afterthought" aan de zin wordt toegevoegd omdat het spreekwoord zich moeilijk in de zin laat integreren. In het Nederlands daarentegen kan "wolf in schaapskleren" goed in de gehele zin geïntegreerd worden (wat dus een zeer vrije vertaling mogelijk maakt).

162.22

Een ander spreekwoord met de betekenis van "een wolf in schaapskleren" is Zvoety pelira lo Xeber (Zvoety die Xeber heet). Zvoety is de personificatie van de Afzichtelijke Dingen, en Xeber is de personificatie van de Schoonheid. Dus: Zvoety die zich voordoet als Xeber, oftewel: het afzichtelijke dat zich voordoet als schoonheid. Deze spreuk is gebaseerd op een passage in de Ergemip (âvlo 9 hym 12):

162.23   Vaste vorm

Spreekwoorden hebben in principe een vaste vorm, waarbij elke morfologische verandering ongewenst is. Bijvoorbeeld:

Dat een spreekwoord als (1) een vaste vorm heeft, blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat (2a) wel acceptabel is, maar (2b) niet:

In (2a) tast toevoeging van den de vaste vorm van het spreekwoord niet aan; in (2b) wordt de -lira-vorm jakroselira door de meesten gevoeld als een inherente inbreuk op die vaste constructie. Ook een andere tijd, een passiefvorm of een synoniem tast de vaste vorm zodanig aan dat er geen sprake meer is van het oorspronkelijke spreekwoord, maar eerder van een referentie aan dat spreekwoord. De zinnen in (3) kunnen dan alleen figuurlijk opgevat worden als men de betekenis van het spreekwoord kent. Zo niet, dan wordt (3) letterlijk opgevat:

162.24

Sommige spreekwoorden kunnen echter gemakkelijk in een grotere context aangepast worden en krijgen daarmee het karakter van een gezegde, omdat er geen sprake meer is van een vaste vorm. Bijvoorbeeld:

Spreekwoord (1) kan in deze vorm gezegd worden als men refereert aan een situatie waarin iets ouds voorgesteld wordt alsof het geheel nieuw is. Maar het spreekwoord-karakter blijft wel behouden als de constructie in een groter zinsverband wordt opgenomen, zoals:

162.25

Hoe ingrijpender een spreekwoord veranderd wordt, hoe meer de neiging bestaat om de taaluiting letterlijk op te vatten. Vergelijk:

De verleden tijd in (2) suggereert een gebeurtenis in het verleden. Er zijn contexten denkbaar waarin dit nog steeds figuurlijk (dus als spreekwoord) wordt bedoeld, maar een letterlijke interpretatie is eventueel ook mogelijk. In (3) wordt een expliciet subject ('de boer') genoemd. Nu ligt een letterlijke interpretatie voor de hand, maar wellicht wel met een knipoog naar het originele spreekwoord.

162.26

Spreekwoorden die sowieso een bijzondere betekenis hebben die moeilijk letterlijk opgevat kan worden, lenen zich beter voor een variant op de vaste vorm, dan spreekwoorden die ook letterlijk geïnterpreteerd kunnen worden, zoals (2) in § 162.25. Vergelijk:

Het is duidelijk dat het opstaan van een gesneuvelde resp. het op de staart van de duivel trappen geen reële gebeurtenissen kunnen zijn, zodat ook een variatie op het spreekwoord alleen met de figuurlijke betekenis geassocieerd kan worden (mits men natuurlijk dat spreekwoord kent). Zulke vrije constructies op basis van een spreekwoord zijn veelal grappig of ironisch bedoeld.

162.27

Omdat spreekwoorden een vaste constructie zijn, kunnen ze in hun geheel als zinsdeel in een groter zinsverband gebruikt worden, eventueel tussen aanhalingstekens. Bijvoorbeeld:

In (1) en (2) treedt een compleet spreekwoord op als subject in een grotere zin; in (3) treedt het als een object bij nâltare (een hekel hebben aan) op. In (2) is er sprake van een zelfnoemfunctie: niet de betekenis van het spreekwoord wordt hier bedoeld, maar de vorm van het spreekwoord zélf.

162.28

Het verschil tussen het opnemen van het originele spreekwoord in een zin, tegenover het gebruiken van de spreekwoord-elementen is vaak subtiel. Vergelijk:

In (2a) is het spreekwoord behouden: de betekenis ervan wordt aan ef (het) toegekend, en ef refereert aan zin (1). In (2b) worden de elementen van het spreekwoord in de gehele zin verwerkt, zodanig dat die pizza's middels óps (ze) gelijkgesteld worden aan 'oude wijn'. Dat de pizza's niet letterlijk oude wijn zijn en in een nieuwe zak zitten, snap je als je het onderliggende spreekwoord kent.
In (2a) kunnen aanhalingstekens om liftkar weinô fes kleter ðérlots (oude wijn in nieuwe zakken) verduidelijken dat het hier om de zelfnoemfunctie van het spreekwoord gaat.

162.29   Spreekwoorden 'met een vervolg'

Sommige spreekwoorden kunnen door de toehoorder aangevuld worden met een min of meer nietszeggende, maar wellicht humoristisch bedoelde, frase. Bijvoorbeeld:

Voorbeeld (1) wordt gezegd als er in een gesprek een plotselinge stilte valt. Iemand uit het gezelschap zal dan vaak toevoegen: ... ur melde pâstiy (... en hij heeft berouw). Dat een zwijgende koning de waarheid spreekt (en een sprekende koning dus liegt) is een referentie aan koning Gremsû Halorius Huron (regeerde 1770–1793), een notoire leugenaar, die vaak zijn mond hield als hij níét wilde vertellen waar het om ging.
Met voorbeeld (2) wordt feitelijk bedoeld: "vaders hebben geen invloed op het feit of hun kind al dan niet op de vader lijkt", waarbij geïmpliceerd wordt dat de moeder wellicht vreemd is gegaan en de vader niet weet of het zijn eigen kind is. De toehoorder kan dit spreekwoord eventueel aanvullen met ... tur iftam ef sientur tiffe sener fisa ("... maar de moeder kent haar vis wel"), implicerend dat de moeder heel goed weet wie het kind verwekt heeft (dus wellicht een ander dan de vader). Merk op dat het in de Spokanische cultuur heel gewoon is dat moeders een kind hebben van een andere man dan degene met wie ze later trouwen. Dus is (2) veeleer een bevestiging van een algemeen geaccepteerde situatie dan een besmuikte toespeling op een "buitenechtelijk" kind.

162.30   Spreekwoorden met meerdere interpretaties

Bij sommige spreekwoorden kan er onenigheid bestaan over wat er precies bedoeld wordt. Sommigen kunnen een spreekwoord als een belediging opvatten terwijl anderen er een min of meer neutrale verwijzing in zien. Bijvoorbeeld:

Het spreekwoord in (1) is afkomstig uit de roman Paqur terrats (Lange dagen) van Kôndy Plona uit 1903.1 Binnen de context van deze roman gaat het om een domme boerin die het niet nalaten kan om iedereen in het dorp van (ongevraagd) advies te dienen, wat vaak tot misverstanden en rampen leidt. Dus met die koe wordt een domme vrouw bedoeld. Deze vrouwonvriendelijke interpretatie heeft in de loop der decennia plaatsgemaakt voor een meer neutrale lezing, in de trant van "als een dom persoon de leiding heeft, leidt dat tot rampen". Deze lezing heeft opgang gemaakt na een artikel in het regionale dagblad Bôrâ-tÿden, waarin de journalist het domme beleid van minister Festo Gendre-Riffertiy (Economische Zaken) hekelde, dat leidde tot een regeringscrisis in augustus 1954. Omdat nu niet specifiek een vrouw met een koe werd vergeleken, maar een incompetente minister, heeft dit spreekwoord sindsdien een neutralere connotatie gekregen, hoewel in bepaalde contexten de oorspronkelijke vrouwonvriendelijke lezing natuurlijk ook nog bedoeld kan worden.

162.31

Ook het volgende spreekwoord kan op twee manieren geïnterpreteerd worden, waarbij de tweede interpretatie door velen als denigrerend wordt gevoeld:

De neutrale interpretatie is: "wacht maar af hoe het afloopt". Maar in de context van een zwangere vrouw kan het ook betekenen: "wacht maar af wat voor kindje je zal baren" (met de implicatie: het kan wel een miskraam of mismaakt zijn). Daarom kun je dit spreekwoord beter vermijden in het bijzijn van een zwangere vrouw, ook al refereer je aan iets heel anders dan aan die zwangerschap.

162.32   Spreekwoorden met talloze varianten

Sommige spreekwoorden zijn zo populair dat de neiging bestaat er allerlei varianten op te verzinnen. Vergelijk:

Spreekwoord (1) betekent ongeveer: Wees niet te voorbarig en wacht nog maar even af wat het resultaat gaat worden (vergelijk ook § 162.31). Van (1) bestaan talloze varianten, waarvan sommige zo algemeen zijn dat ze ook de status van spreekwoord hebben; andere zijn incidentele uitingen die echter wel alle met dezelfde betekenis begrepen worden. Bijvoorbeeld:

Al deze varianten kunnen, evenals de "basisvorm" in (1), ook in het meervoud uitgedrukt worden, zoals: Goe hônts melde strâ goe myls (Puppy's zijn nog geen teven). Zo'n meervoudsvorm is gebruikelijk bij algemeen geldende beweringen, dus wat dat betreft vormen deze spreekwoorden hier een uitzondering op.

162.33   Spreekwoorden die een (re)actie uitlokken

Sommige spreekwoorden worden geuit om de toehoorder aan te zetten tot een actie of reactie, zoals:

Bij (1) geldt: als je iets beweert, is nog niet bewezen dat het waar is. Dit spreekwoord is een verzoek om met bewijzen voor de dag te komen, dus het is méér dan alleen een "wijsheid" verkondigen. Dit zou dus adequaat vertaald kunnen worden met "Nou, kom maar op met je bewijs".
Spreekwoord (2) is een aansporing om niet zo te treuzelen, maar een beetje op te schieten (met wat de aangesprokene aan het doen is, of om niet te lang te wachten met vertrekken).

162.34   ad § 162.2   C. 'Lijstspreuken'

Een bijzondere vorm van spreekwoorden zijn de zogenoemde lânt-lénôsta (lijstspreuken). Dat zijn meestal langere spreuken die niet bedoeld zijn om in de spreektaal bij specifieke gelegenheden geproduceerd te worden, maar om ingelijst in huis te hangen. Het gaat vaak om boertige, grappige of gedurfde uitspraken, maar soms hebben zulke spreuken ook juist een magisch of religieus karakter; ze heten dan een lânt-héln.
We kunnen dit vergelijken met de zogenaamde tegeltjeswijsheid: een clichématige levenswijsheid zoals die in Nederland vaak op Delfts blauwe tegeltjes staat (bijvoorbeeld: 'Oost west, thuis best'; 'Mannen moeten zijn als koffie: goed, sterk en warm'; 'Ik raak altijd alles kwijt, behalve mijn kilo's'; 'Je hoeft niet aan de boom te hangen om een eikel te zijn').
Als een lijstspreuk door iemand uitgesproken wordt, zal de toehoorder dat eerder associëren met een verwijzing naar de ingelijste spreuk dan naar de verkondiging van een levenswijsheid (zoals bij een "echt" spreekwoord).

Enkele voorbeelden:

Voorbeeld (1) is een geliefde wijsheid, mooi ingelijst bij religieuze gezinnen. Vaak is er nog enige decoratie met bloemen of twijgjes bij, of brandt er een kaarsje naast. In (2) betekent Strût ook 'stommerik' of 'sukkel'. Vergelijk deze wijsheid met 'Je hoeft niet aan de boom te hangen om een eikel te zijn'.
Lijstspreuk (3) hangt in vrijwel ieder huis en is een teken van gastvrijheid. Het heeft een bijna magische betekenis. Je zou het kunnen vergelijken met een kruis dat in elk rooms-katholiek huis hangt. Een brûe is een stamppot of stoofschotel: een eenpansmaaltijd met groente, fruit, kruiden en vlees of vis.

162.35

Nog een voorbeeld:

Deze spreuk wordt toegeschreven aan koningin Lindokiy Zabert, die in 1874 kwaad was op de Ieren, omdat ze van mening was dat de boerenopstand op Liftka door de Ieren was aangewakkerd. De Ieren worden "valse harpspelers" genoemd omdat de harp het symbool voor Ierland is. Deze spreuk hangt voornamelijk in cafés als lijstspreuk, en wil zoveel zeggen als: "Als je ruzie of moeilijkheden wil maken doe je dat maar bij jezelf thuis, niet bij mij/ons".

162.36   Variaties op een lijstspreuk

Een spreuk zoals (1) in de vorige paragraaf heeft weliswaar een vaste vorm, maar kan wel gebruikt worden in een specifieke context waarbij bijvoorbeeld een subject en werkwoord toegevoegd kunnen worden, bijvoorbeeld:

Merk op dat in (2) de oorspronkelijke elementen "harpspeler" en "huis" nog steeds aanwezig zijn. Als ook deze aan een concrete situatie aangepast worden, is de referentie aan de oorspronkelijke spreuk vrijwel of geheel verdwenen, zoals in:

Zin (4) kan feitelijk alleen letterlijk opgevat worden, maar dan wel met een indirecte toespeling op de spreuk in (1).

162.37

Soms is de constructie zo "vast" dat elke verandering incorrect is, zoals:

Dit betekent 'Je moet niet een ander de schuld geven'. Maar ook als je iemand met "u" aanspreekt, wordt vilt (jouw) gebruikt, en niet de beleefde vorm gert (uw). Varianten als Ef ÿksanerer vildul qugle ef omber fes gert arâbe of Ef vildul rifo gert ÿksaner qugle ef omber fes gert arâbe zullen primair letterlijk opgevat worden, wat dan een vreemde opmerking is.

162.38

Nog een voorbeeld:

Met deze spreuk wordt bedoeld: als iemand/iets lang afwezig is, waardeer je hem/dit des te meer bij het weerzien. Het Engels kent het equivalent Absence makes the heart grow fonder. Dit is feitelijk ook een "gewoon" spreekwoord dat men in de passende context kan zeggen. Maar de spreuk hangt ook in veel huizen ingelijst, en haalde in 1943 het landelijke nieuws toen koning Huron Herco III deze spreuk op een grote muurschildering in de aankomsthal van het toen net geopende vliegveld van Hoggebim onthulde.

162.39

De volgende lijstspreuk zijn feitelijk twee strofes uit het gedicht "Quanka-velp" (Naamloos) uit de bundel Hÿ Ina (Nog een keer Ina) van Ina Zlaje-Ferdu (1972). De tekst is populair in rouwadvertenties en op grafzerken, zeker als het om suïcide gaat (want ook de dichteres heeft voor haar eigen dood gekozen). Zo hebben de twee dichtregels het karakter van 'lijstspreuk' gekregen hoewel het niet letterlijk om een ingelijste tekst gaat, maar wel om een afbeelding van de tekst.

162.40

Lijstspreuken onderscheiden zich dikwijls van "gewone" spreekwoorden door hun lengte, bijvoorbeeld:

Bedoeld wordt: vrouwen moeten beducht zijn voor wrede mannen; mannen moeten beducht zijn voor luie vrouwen. Deze spreuk is in allerlei varianten ook wel in andere talen te vinden. De tekst is echter te lang om als krachtig spreekwoord te gebruiken, en we vinden deze dan ook voornamelijk als lijstspreuk – vaak met een speelse ondertoon, want als "levenswijsheid" past het zeker niet in de Spokanische cultuur waar mannen en vrouwen altijd als gelijkwaardig zijn beschouwd.

162.41

Lijstspreuken bestaan soms uit meerdere regels: typisch iets om wel in te lijsten of af te drukken, maar niet om terloops in een bepaalde context te zeggen. Het volgende is een populaire spreuk op nieuwjaarskaarten, en kan ook als een lijstspreuk beschouwd worden, maar dan in iets uitgebreidere zin, want het gaat om drie regels. Van een krachtige uitdrukking of een rijmschema is hier geen sprake:

162.42   ad § 162.2   D. Gezegdes (en zegswijzen)

Het valt buiten het kader van deze grammatica om een uitputtend overzicht van alle Spokanische gezegdes (inclusief zegswijzen) te geven. Dit hoofdstuk gaat dan ook voornamelijk in op de grammaticale eigenschappen ervan, en hoe ze in een zin worden gebruikt.

Een gezegde of zegswijze is altijd onderdeel van een grotere zin die de stand van zaken nader specificeert. Het subject en de werkwoordstijd zijn meestal variabele elementen, die aan de specifieke situatie aangepast kunnen worden. Bijvoorbeeld:

In (2) staat de volledige uitdrukking ef velpe eft velp amâr ("een lege emmer leeggieten"), maar in (3) is dit gereduceerd tot eft velp amâr ("een lege emmer"). Vergelijk het Nederlandse equivalent een open deur dat feitelijk de verkorte vorm van een open deur intrappen is.

162.43

Soms is het onduidelijk of iets nu een gezegde, dan wel een spreekwoord is. Bijvoorbeeld:

In (1) staat het neutrale, contextloze gezegde, dat altijd gebruikt kan worden als we weten waaraan "het" refereert. In (2) is het gezegde aangepast aan de context: het gaat om een oninteressante tentoonstelling die het bezoeken niet waard is. Hoewel het Nederlandse equivalent in (2) geheel acceptabel is, zetten Spokaniërs soms vraagtekens bij de correctheid van (2), want de relatie die hier gelegd wordt tussen het mennen van een rijpaard en het bezoeken van een tentoonstelling wordt als nogal krampachtig gevoeld. In (1) is het niet-gedefinieerde ef wel acceptabel. Mensen die (2) afwijzen, beschouwen de uitdrukking in (1) dus als een spreekwoord met een vaste constructie, niet als een gezegde dat in een wijdere context toegepast kan worden. In plaats van (2) kan dan een parafrase gebruikt worden als (3), waarin de vaste spreekwoordconstructie behouden blijft:

162.44

Nog een voorbeeld:

Ook een gezegde als dit kan aan de context aangepast worden, zoals in:

Merk op dat de elementen "de wortels zien" en "niet de wortels [zien]" aanwezig moeten blijven, want anders wordt de figuurlijke lezing aangetast, zoals in:

162.45

Nog een voorbeeld:

Dit gezegde drukt uit dat je iemand kwaad maakt door een pesterige opmerking te maken. Zolang de elementen berme en kolofâ-helle in een constructie voorkomen, zal het duidelijk zijn dat het om dit gezegde gaat, en nooit letterlijk is bedoeld. Bijvoorbeeld:

In al deze varianten is het wel noodzakelijk om een bez.vnw. bij kolofâ-helle te gebruiken. Een variant als Tu nert bermât do mip ef kolofâ-helle nert vluf tur velk wordt als onjuist beschouwd, hoewel deze in grammaticaal opzicht natuurlijk wel correct is.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands