Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

50. Lidwoorden √

50.1   Algemeen

Het Spokaans kent drie lidwoorden:

1. bepaald lidwoord (bep.lidw.): ef (de; het)
2. onbepaald lidwoord enkelvoud (onb.lidw.enk.): eft (een)
3. onbepaald lidwoord meervoud (onb.lidw.mv.): goe

Van ef en eft bestaan de passieve varianten ófe en ófât. Deze archaïsche vormen worden besproken in § 91.23.

50.2

Het onb.lidw.enk. eft wordt meestal uitgesproken als [et]. Als eft extra benadrukt wordt, of als het volgende woord met een t, d of ð begint, klinkt het eventueel als [eftî]:

Om verwarring te vermijden wordt soms uitsluitend de uitspraak [eftî] gebezigd, vergelijk:

Het onb.lidw.mv. goe wordt uitgesproken als [go]. Als het volgende woord met een vocaal begint, wordt tussen goe en dit woord een bilabiale [w] ingelast:

In poëzie is het voor het metrum soms nodig om goe bisyllabisch uit te spreken, het klinkt dan als [gowe] of [gowî].
Zie verder § 11.13 voor de uitspraak van de lidwoorden.

Spokaanse lidwoorden hebben niet alleen de taak om de oppositie bepaald ~ onbepaald uit te drukken, maar dienen in belangrijke mate ook als markering van een substantief. Het komt daarom zelden voor dat een substantief zonder lidwoord gebruikt wordt. Substantieven in het enkelvoud worden behalve in de hieronder te behandelen gevallen (§ 50.4) altijd voorafgegaan door ef of eft.1
Substantieven in het meervoud en ook stoffelijke substantieven worden in de bepaalde vorm altijd voorafgegaan door ef (behalve in de hieronder te noemen gevallen). In de onbepaalde vorm blijven zij dikwijls ongemarkeerd (dit dus in tegenstelling tot enkelvoudige substantieven), en in een aantal bijzondere gevallen wordt gebruikgemaakt van goe (zie § 50.39–45).
Het onderscheid CONCREET ~ ABSTRACT, en ook de geslachten, komen in de lidwoorden niet tot uitdrukking.

Een lidwoord is afwezig in de volgende gevallen:1

1. Verscheidene idiomatische constructies (§ 50.5).
2. Verscheidene geografische namen (vanaf § 50.6).
3. Eigennamen van personen en pers.vnw.n die voorafgegaan worden door een additief (§ 50.8).
4. Geografische namen van plaatsen, districten, landen en andere gebieden die voorafgegaan worden door een additief (vanaf § 50.9).
5. Substantieven, afkortingen en letterwoorden die als eigennaam van een vereniging, instantie, firma, bedrijf ed. of als handelsmerk ed. fungeren (worden tevens met hoofdletters geschreven) (vanaf § 50.12).
6. Buitenlandse (onvertaalde) namen van gebouwen, straten, toneelstukken ed. (vanaf § 50.14).
7. Namen van schepen (altijd op -ka) en voertuigen (altijd op -no) (§ 50.16).
8. Windstreken (§ 50.17).
9. Voor rangtelwoorden met het karakter van subj.add. (samen met een koppelwerkwoord) (§ 50.18).
10. Voor namen van beroepen (vanaf § 50.19).
11. Voor een additief in de overtreffende of minste trap, als dit subjectief, predicatief of objectief gebruikt wordt (§ 50.22).
12. Tussen het voorzetsel ja en een meervoudig substantief, samen in de betekenis 'van ... tot ...' (vanaf § 50.23).

Zie verder ook § 131.63a–63b voor de deletie van lidwoorden. In de volgende paragrafen worden A. t/m L. nader bekeken.

Voorbeelden van idiomatische constructies zonder lidwoord:

Veel van deze constructies zijn voorzetselbepalingen, waarin ook het voorzetsel een idiomatisch karakter heeft.

Voorbeelden van geografische namen zonder lidwoord (en in het Nederlands wél een lidwoord):

In poëtisch taalgebruik wordt ef ook wel weggelaten bij de namen van Spokanische (niet buitenlandse!) rivieren en beken:

50.8   ad § 50.4   C. Eigennamen en pers.vnw.n met additief

Voorbeelden van eigennamen en pers.vnw.n, met een additief:

50.9   ad § 50.4   D. Geografische namen met additief

Voorbeelden van geografische namen met een additief:

Sommige Spokanische plaatsnamen beginnen met Ef. Dit lidwoord is een deel van de gehele naam en wordt daarom met een hoofdletter geschreven. Een eventueel additief komt vóór Ef, want de naam mag niet "opengebroken" worden. Bijvoorbeeld:

50.11

Namen van wateren behouden na toevoeging van een additief hun lidwoord:

In poëtisch taalgebruik mag ef weggelaten worden bij Spokanische (niet bij buitenlandse) rivieren en beken (zie ook § 50.7):

Voorbeelden van eigennamen van verenigingen, instanties, firma's, bedrijven, handelsmerken ed.:

Zodra een eigennaam (§ 50.8) of een afkorting of letterwoord (§ 50.12) voorzien wordt van affixen, kan er wél een lidwoord toegevoegd worden. Vergelijk:

Zie ook § 21.37–40, § 30.56–57.

Voorbeelden van buitenlandse (onvertaalde) namen van gebouwen, straten, toneelstukken ed.:

Maar: zodra de buitenlandse naam een bepaling vormt bij een Spokaans substantief, komt er wel een lidwoord bij:

Namen van schepen (altijd op -ka) en van voertuigen (altijd op -no) hebben geen lidwoord (zie ook § 21.30):

50.17   ad § 50.4   H. Windstreken

Windstreken in bepaalde idiomatische constructies. De met † gemarkeerde vormen zijn de oude vormen die in de spreektaal en de scheepvaart nog frequent voorkomen. In een meer technische context (geografie, meteorologie ed.) wordt de voorkeur aan nutter/opper/zutter/wefot gegeven:

Voorbeelden van rangtelwoorden met het karakter van subj.add. (samen met een koppelwerkwoord):

Zie verder § 170.50.

50.19   ad § 50.4   J. Beroepen

Voorbeelden van namen van beroepen. In de spreektaal wordt echter dikwijls het onbepaalde lidwoord eft toegevoegd:

In deze voorbeelden is – in traditionele termen – de naam van het beroep naamwoordelijk deel van het gezegde (wordt voorafgegaan door een koppelwerkwoord; zie ook § 102.1–6). Ook als de naam van het beroep in een andere positie staat, kan het lidwoord weggelaten worden. Dit gebeurt vooral als het beroep het karakter krijgt van een aanspreekvorm. Bijvoorbeeld:

50.20

De aanspreekvorm wordt vooral duidelijk als de voor- of achternaam aan het beroep wordt toegevoegd:

In § 31.18 is besproken hoe een algemeen geldende bewering een meervoudsvorm al dan niet met het lidwoord goe vereist, zoals:

Dit geldt ook bij namen van beroepen, als deze refereren aan de personen die dat beroep uitoefenen:

Als de naam van het beroep niet refereert aan een persoon die dat beroep uitoefent, maar alleen aan het beroep zelf, is de goe-constructie eigenlijk onmogelijk, en wordt de voorkeur gegeven aan een constructie waarin het beroep in het enkelvoud genoemd staat:

Voorbeelden van additieven in de overtreffende of minste trap, bij subjectief, predicatief of objectief gebruik (zie § 43.4 en § 43.7):

50.23   ad § 50.4   L. Idioom met voorzetsel ja

Tussen het voorzetsel ja (tussen) en een substantief X, in de betekenis 'van X tot X'; het substantief staat hierbij verplicht in het meervoud (zie § 31.8):

Let op het verschil in betekenis bij de aanwezigheid van een lidwoord:

50.24

De regel dat bij dergelijke ja-constructies een lidwoord achterwege moet blijven, komt in conflict met de regels die het gebruik van een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord juist voorschrijven, zoals bij substantieven die dezelfde vorm hebben als additieven (§ 50.31), of bij onregelmatige volt.dw.n. (§ 50.36). In dat geval verdringt de regel die het gebruik van een lidwoord verbiedt alle andere regels. Voorbeeld: omdat kryobiy zowel 'heuvelachtig' als 'heuvel' betekent, moet het in de functie van substantief altijd met een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord gemarkeerd worden, behalve als het in een ja-constructie voorkomt:

Een lidwoord of lidwoordvervangende constructie is verplicht in de volgende gevallen:1

1. Verscheidene idiomatische constructies (§ 50.26).
2. Verscheidene geografische namen (vanaf § 50.27).
3. Namen van maanden en dagen (§ 50.29).
4. Afkortingen, symbolen ed. als deze als substantief (en niet als eigennaam) gebruikt worden (§ 50.30).
5. Substantieven die qua vorm gelijk zijn aan een additief (§ 50.31).
6. Na nert (niet) (§ 50.32).
7. Voor lichaamsdelen, organen, (delen van) kledingstukken ed. als de bezitter(s) ervan in de zinskern genoemd is/zijn (§ 50.33).
8. Voor namen van volkeren (§ 50.34).
9. Voor de infinitief als deze nominaal gebruikt wordt (§ 50.35).
10. Voor een attributief voltooid deelwoord als dit onregelmatig is (§ 50.36).
11. Voor attributief gebruikte geografische namen (§ 50.37).

In de volgende paragrafen worden de punten A. t/m K. nader bekeken.

Voorbeelden van idiomatische constructies met ef (dikwijls voorzetselbepalingen):

Voorbeelden van geografische namen met ef:

Het lidwoord ef bij namen van landen en werelddelen wordt niet beschouwd als een onderdeel van de totale naam. Dit blijkt uit twee dingen: (i) ef wordt met een kleine letter geschreven (behalve natuurlijk aan het begin van een zin), en (ii) tussen ef en het eropvolgende woord kan een additief gevoegd worden, bijvoorbeeld:

Vergelijk ook § 50.9. Zie ook Appendix 198 voor landennamen die ef krijgen.

50.28

Het lidwoord Ef dat bij sommige Spokanische plaatsnamen hoort, wordt daarentegen wél als een onderdeel van de totale naam gezien. Dit blijkt uit het volgende: (i) Ef wordt altijd met een hoofdletter geschreven, en (ii) tussen Ef en het eropvolgende woord kan niets geplaatst worden (additieven komen vóór Ef), bijvoorbeeld:

Zie ook § 50.10.

50.29   ad § 50.25   C. Maanden en dagen

Bij de namen van maanden en dagen kan soms ook een lidwoordvervangend voornaamwoord gebruikt worden:

Zie verder § 41.26, § 171.6 en § 171.9.

Voorbeelden van afkortingen, symbolen ed. als deze als substantief (en niet als eigennaam) gebruikt worden. Ook een lidwoordvervangend vnw. is mogelijk:

Ef SA mefre "Spooksoliy Arânkas".	SA betekent "Spooksoliy Arânkas".
Gress nert tiffe, kluft ef f.e.s.r. mefre ef.1	Ik weet niet wat f.e.s.r. betekent.
Lelmo melde ef priva furt "tóftos".	Deze is het symbool voor "tóftos".

Vergelijk ook § 50.12.

Bij substantieven waarvan dezelfde vorm ook als additief voorkomt, is ook het onb.lidw. eft of een lidwoordvervangend voornaamwoord mogelijk.
Omdat het enkelvoudige onb.lidw. eft geen meervoudige variant kent (het meervoudige goe heeft slechts een beperkte toepassing), wordt bij meervoudige substantieven dikwijls het bepaalde lidwoord ef gebruikt, zonder dat er van "bepaaldheid" sprake is. Het lidwoord ef dient dan alleen als substantiefmarkeerder; het aspect van "bepaaldheid" kan geheel geëlimineerd zijn:

De regel die het gebruikt van ef verplicht stelt, kan verdrongen worden door andere regels, zie § 50.23.

In de ontkenning nert ef hoeft ef niet per se de "bepaaldheid" van het substantief uit te drukken; het kan ook onbepaald zijn (vergelijk ook § 50.31). Daarom kan nert ef ook vertaald worden met 'geen' of 'niet een':

Vergelijk deze voorbeelden met:

Het gebruik van nert ef wordt verder behandeld in § 151.59–67. Zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken (SvZ).

50.33   ad § 50.25   G. Lichaamsdelen, organen, kledingstukken

Lichaamsdelen, organen, (delen van) kledingstukken ed. krijgen ef als de bezitter(s) ervan de functie van zinskern heeft/hebben. Vergelijk:

Bij namen van volkeren is ook het onb.lidw. eft of een lidwoordvervangend vnw. mogelijk. Omdat het enkelvoudige onbepaalde lidwoord eft geen meervoudige variant kent, wordt er bij meervoudige vormen dikwijls het bepaalde lidwoord ef gebruikt, zonder dat er van "bepaaldheid" sprake is. Het lidwoord ef dient dan alleen als substantiefmarkeerder; het aspect van "bepaaldheid" kan geheel geëlimineerd zijn:

Als het aspect van "onbepaaldheid" in het meervoud expliciet uitgedrukt moet worden, kan een onbepaald voornaamwoord als gopirus (enige, enkele) gebruikt worden:

Zie ook Blok 52.11.

50.35   ad § 50.25   I. Infinitief

Infinitieven die nominaal gebruikt worden, worden altijd gemarkeerd met ef:

Merk op dat ook bij algemeen geldende beweringen (zoals in het eerste voorbeeld) het lidwoord ef vereist is. Een nominaal gebruikte infinitief kan namelijk nooit gecombineerd worden met een onbepaald lidwoord (zoals goe) of een voornaamwoord:

De ongrammaticale constructie met een aanwijzend voornaamwoord (in b.) refereert aan een reis die op dat moment gemaakt wordt, en kan vervangen worden door omschrijvingen als:

50.36   ad § 50.25   J. Onregelmatig voltooid deelwoord

Onregelmatige voltooide deelwoorden die attributief gebruikt worden, krijgen altijd een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord (zie ook § 40.69 voetnoot 1):

Het aspect van "onbepaaldheid" kan expliciet uitgedrukt worden met een onbepaald voornaamwoord, zoals feltes (zoiets als):

De regel dat onregelmatige voltooide deelwoorden een lidwoord eisen, wordt verdrongen bij ja-constructies, zoals bedoeld in § 50.24.
Voor voltooide deelwoorden, zie Hoofdstuk 101. Zie verder § 50.34 en Blok 52.11.

Attributief gebruikte geografische namen worden altijd voorafgegaan door een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord (zie ook § 40.63). In het meervoud kan het aspect van "bepaaldheid" van ef geëlimineerd zijn (vergelijk ook § 50.31):

Het aspect van "onbepaaldheid" kan expliciet uitgedrukt worden met een onbepaald voornaamwoord, zoals:

50.38   Lidwoord eft verplicht

Het onbepaalde lidwoord eft is verplicht:

bij lichaamsdelen, organen of delen van kledingstukken, als de bezitter ervan in de zinskern genoemd staat en hij/zij meer dan één stuks ervan bezit. Vergelijk:

Lidwoordvervangende voornaamwoorden, en dan met name aanwijzende voornaamwoorden, kunnen in sommige contexten eft vervangen:

Voorwaarde voor het gebruik van eft is, dat de zinskern slechts één entiteit bevat. Bij zinskernen met meer entiteiten, zie § 50.39. Zie verder § 51.22 en § 51.25 voor het gebruik van bez.vnw.n.

Het onbepaalde lidwoord goe is verplicht:

bij lichaamsdelen, organen of delen van kledingstukken, als de bezitters ervan in de zinskern genoemd staan en zij elk meer dan één stuks ervan bezitten. Vergelijk ook § 50.33. Bijvoorbeeld:

Het verplichte gebruik van goe volgt uit het verplichte meervoud van de desbetreffende lichaamsdelen, organen of kledingonderdelen. Zie ook § 31.12.

50.40

Als in de voorbeeldzinnen van § 50.39 goe vervangen wordt door ef, is er telkens sprake van beide lichaamsdelen, organen of kledingonderdelen. Vergelijk:

50.41

Het "distributieve"1 onderscheid dat er in de oppositie goe ~ ef gemaakt wordt, bestaat niet bij lidwoordvervangende voornaamwoorden. In de volgende voorbeelden kunnen lelmos en feltes dus zowel goe als ef vervangen, wat tot ambiguïteit leidt:

Ook in zinnen waarvan de zinskern uit slechts één entiteit bestaat, is er sprake van beide (of alle) lichaamsdelen, organen en kledingonderdelen, indien het bepaalde lidwoord ef (samen met een meervoudig substantief) gebruikt wordt (zie ook § 50.33 en § 50.38):

50.43

Het gebruik van goe (samen met een meervoudig substantief) is voorts noodzakelijk als er sprake is van een "gedeelde referentie" (er zijn twee groepen van entiteiten, en één entiteit uit de ene groep heeft telkens een relatie met één entiteit uit de andere groep). Dit is reeds in § 31.12 besproken. Vergelijk de volgende mogelijke varianten:

• In zin (1) is er sprake van één brief die door J en E samen geschreven wordt.
  
• In (2) is er sprake van 2 brieven: één brief wordt door J geschreven en één brief wordt door E geschreven.
  
• In (3) is er sprake van 2 of meer brieven, indien er 2 brieven zijn, worden deze door J en E samen geschreven, zijn er meer dan 2 brieven dan is het onduidelijk in hoeverre deze brieven door J en E samen geschreven worden, dan wel in hoeverre J en E elk hun eigen brief/brieven schrijven.
  
• In (4) is er sprake van één met name genoemde brief die door J en E samen geschreven wordt.
  
• In (5) is er sprake van 2 of meer met name genoemde brieven: het is onduidelijk wie welke schrijft en of er brieven door J en E samen geschreven worden.

50.44

Goe kan echter weggelaten worden als de ene entiteit gelijkgesteld wordt aan meer dan één andere entiteit. Er wordt dan tevens (per definitie) gebruikgemaakt van een koppelwerkwoord. Vergelijk:

Weglating van goe in de a-zinnen kan nooit leiden tot interpretaties als "Lerdu en Ina zijn beiden meer dan één leraar" of "Deze sportwagens zijn alle meer dan één gevaarlijk vervoermiddel". Daarentegen leidt weglating van goe in de b-zinnen tot alternatieve interpretaties als "Lerdu en Ina roken elk meer dan één pijp" (hebben meer dan één pijp om uit te roken) of "Deze sportwagens hebben elk meer dan één elektronische ontstekingsinstallatie".

50.45

Het gebruik van goe is eveneens facultatief als er sprake is van een algemeen geldende bewering (gewoonte, eigenschap). Vooral in de spreektaal wordt goe in deze gevallen veelal weggelaten. Zie ook § 31.18. Bijvoorbeeld:

Merk op dat de enkelvoudige constructies

in het Spokaans altijd refereren aan een concrete situatie (een met name genoemde kikker, uil of auto), behalve bij namen van beroepen: in dat geval kan het enkelvoud gebruikt worden om een algemene bewering over dat beroep te doen. Dit is behandeld in § 50.21.

50.46

Het lidwoord goe wordt in principe altijd gebruikt als er sprake is van een meervoudige zinskern, zoals uit de voorbeelden in bovenstaande paragrafen blijkt. Soms is echter een enkelvoudige zinskern mogelijk. Vergelijk:

We moeten ons hier een situatie voorstellen dat Pyt een lange wandeling over een stenige vlakte maakt. Met de geredupliceerde vorm fallfala wordt een iteratief uitgedrukt: Pyt struikelt de hele tijd opnieuw omdat er telkens weer wat stenen op zijn pad liggen. In zin a. is er sprake van "meerdere stenen per struikelactie".
In zin b. (herhaling van het voorbeeld in § 110.85 voetnoot 1) struikelt Pyt bij zijn wandeling telkens opnieuw over één steen (er is dus sprake van "één steen per struikelactie"). We kunnen ons voorstellen dat het iteratieve aspect als het ware telkens een nieuwe SvZ weergeeft en dat er bij elke SvZ (oftewel "struikelactie") weer van een andere agens sprake is (hoewel dat telkens Pyt is). Er zijn dus "meerdere Pyt-personen" die elk hun eigen steen hebben om over te struikelen. Het gaat hier dus om "gedeelde referentie", analoog aan bijvoorbeeld zin (2) in § 50.43.

50.47

Ook als de zinskern een collectief uitdrukt, kan dat soms met goe gecombineerd worden. Een collectief kan immers opgevat worden als een meervoudige entiteit, zoals besproken in § 70.25. Vergelijk:

In zin a. gaat het om een aantal voorstellen die de commissie gezamenlijk aan de minster heeft voorgelegd. In b. ligt de focus op het feit dat elk commissielid een individueel voorstel heeft voorgelegd. In b. moet cômišo dan ook begrepen worden als cômišo-glydas (commissieleden).

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands