Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

41. Morfologie van additieven √

41.1   Additief uit een niet-additief

Het Spokaans kent een aantal methoden om uit een niet-additief een additief te vormen, en wel:

1. Afleiding d.m.v. een grammaticaal affix, te splitsen in:
   1. werkwoord-affigering (vanaf § 41.2)
   2. substantief-affigering (vanaf § 41.15)
   3. voorzetsel-affigering (vanaf § 41.28)
2. Samenstelling (§ 41.30)
3. Additivering van een geografische naam (vanaf § 41.31)
4. Geen verandering van het afgeleide woord (vanaf § 41.40)

41.2   ad § 41.1   A.a. Additief-vorming d.m.v. werkwoord-affigering

Er zijn een aantal suffixen waarmee een werkwoord in een additief kan veranderen. Ten eerste de synonieme suffixen -att, -amiy en -n, welke aangeven dat de door het werkwoord genoemde handeling uitvoerbaar is met betrekking tot het fundament (§ 40.4) bij het te vormen additief. -att en -amiy komen meestal achter de wortelstam (§ 82.2), -n komt achter de infinitief. Bijvoorbeeld:

Alle additieven die met -att, -amiy en -n gevormd zijn behoren tot CAT. I. Van de drie synonieme suffixen is met name -att, en in mindere mate ook -amiy, productief.
Merk op dat de additieven tramiy (smeuïg) en zjûlamiy (niets mankerend; zonder beschadigingen) "toevallig" op amiy eindigen. Hier is het dus geen lexicaal suffix.

41.3

Bij enkele additieven op -att of -n is de betekenis in meer of mindere mate gelexicaliseerd, bijvoorbeeld:

Het suffix -kinn is verwant aan (zo niet afgeleid van) het additief kinur (ziek), en geeft aan dat de door het werkwoord genoemde handeling graag gedaan wordt door het fundament bij het te vormen additief. -kinn komt achter de wortelstam en de aldus gevormde additieven hebben meestal een ongunstige of negatieve betekenis (in het Nederlands vaak uitgedrukt door "-zuchtig"). Bijvoorbeeld:

Alle additieven op -kinn behoren tot CAT. I.

De suffixen -lira en -or dienen voor de vorming van resp. het teg.dw. en het volt.dw. Soms zijn de betekenissen van deze deelwoorden zo gelexicaliseerd of overdrachtelijk dat een semantische definitie voor "deelwoord" niet meer mogelijk is. We hebben dan met "echte" additieven te doen. Dit is reeds besproken in § 40.59–61 en § 40.70–72. Bijvoorbeeld:

-lira en -or zijn productief voor zover zij een teg.dw. of volt.dw. vormen. Voor de vorming van een additief CAT. I zijn zij echter improductief.

41.6

Het prefix ne- + suffix -iy vormen samen een additief CAT. I met de betekenis 'zonder te ...; -loos'. -iy komt achter de wortelstam, bijvoorbeeld:

Ne--iy geeft bijna altijd een abstracte, emotionele betekenis. Het gebruik van dit circumfix is beperkt productief. Voor het prefix ne- wordt naar § 41.43 verwezen.

41.7

Het suffix -iy (dus zónder het prefix ne-) vormt improductieve afleidingen van een werkwoord. De betekenissen kunnen variëren. Bijvoorbeeld:

Het circumfix pû--iy wordt samen met de grammaticale stam (§ 82.10) gebruikt en drukt uit dat het fundament bij het te vormen additief niet in staat is om datgene wat het werkwoord uitdrukt te doen, terwijl men dat wel zou verwachten. Er is prototypisch sprake van een (meestal tijdelijk) gebrek bij het fundament dat de uitvoering van de handeling verhindert. Als het fundament intrinsiek niet in staat is om de handeling te verrichten, of omdat een invloed van buitenaf verhindert dat de handeling verricht wordt, kan pû--iy niet gebruikt worden. Onder "intrinsiek" wordt hier verstaan: een persoon (of dier) heeft het verrichten van de handeling nooit geleerd of kan de handeling nooit verrichten omdat hij/zij de daarvoor benodigde ledematen, organen ed. mist; een voorwerp (machine ed.) is er niet voor gebouwd om die handeling te verrichten.

Pû--iy duidt op een (meestal tijdelijk) gebrek. De volgende voorbeelden zijn semantisch onwelgevormd omdat hier geen (tijdelijk) gebrek maar een intrinsieke eigenschap of een beïnvloeding van buitenaf uitgedrukt wordt:

41.10

Let op het verschil tussen de a-zinnen (met een intrinsieke eigenschap of een beïnvloeding van buitenaf) en de b-zinnen (met een tijdelijk gebrek):

Additieven met pû--iy kunnen geverbaliseerd worden. Zie § 44.2.

Het werkwoord kurre (kunnen; in staat zijn tot) kan als een soort suffix gebruikt worden in combinatie met het ontkenningswoord nert. Toevoeging van kurre aan een wortelstam is een improductief procédé, waarbij wortelstam en kurre met een apostrof verbonden worden. Verder wordt nert als apart woord onmiddellijk vóór het gesuffigeerde werkwoord geplaatst. De betekenis van een dergelijke constructie is 'on--baar; -loos' (parafrase: "dat wat men niet kan ..."). Bijvoorbeeld:

41.12

In ontkennende zinnen wordt om stilistische redenen vermeden dat er twee keer nert vlak achter elkaar volgt:

Nert kan bij de constructie met -'kurre nooit weggelaten worden. Vergelijk:

Tegenwoordig ziet men steeds vaker dat nert met een filâsto verbonden wordt, zoals: nert-mux'kurre; nert-rep'kurre.
Een verdere ontwikkeling in de spelling is dat bovendien de apostrof weggelaten wordt, bijvoorbeeld: nert-zârkurre; nert-miypkurre.
Dergelijke spellingvariaties geven weliswaar de onafscheidelijkheid van nert en de nutteloosheid van de apostrof goed weer, maar zijn nog niet officieel toegestaan.

41.13

Improductieve suffixen die additieven van een werkwoord kunnen afleiden, komen we ook tegen bij leenwoorden die uit het Latijn stammen, zoals:

41.14

Een beperkte groep Spokaanse additieven is op onregelmatige wijze van een werkwoord afgeleid, waarmee we bedoelen dat er geen sprake is van een duidelijke suffigering. We volstaan met enkele voorbeelden:

Van concrete (niet van abstracte of stoffelijke, maar zie uitzonderingen in § 41.17) substantieven kunnen additieven afgeleid worden door toevoeging van het grammaticale suffix -ót of -sót. Substantieven die op een vocaal eindigen, krijgen meestal -sót, maar in een enkel geval wordt ook wel -ót gebruikt waarbij de laatste vocaal wegvalt (bijv. kôbo > kôbót). Het additief krijgt dan de betekenis 'vol van; voorzien van/met'. Bijvoorbeeld:

41.16

Een meer of minder afwijkende (gelexicaliseerde) betekenis komt soms ook voor, zoals bij:

41.17

De enige stoff.subst.n die met -ót gesuffigeerd worden, zijn:

De additieven plekót en pylót refereren voornamelijk aan rivierbeddingen.

Er wordt slechts één abstr.subst. met -ót gesuffigeerd:

De variant -sót komt bij stoff. en abstr. subst.n in het geheel niet voor.

41.18

Het circumfix lâ--or is dikwijls synoniem met -[s]ót (§ 41.15). Maar terwijl -[s]ót alleen bij concr.subst.n productief is, is lâ--or ook productief bij abstr. en stoff. subst.n. Vergelijk (en let ook op de gelexicaliseerde gevallen):

Omdat er naast de additieven die met lâ- beginnen dikwijls ook nog met lâ- geprefigeerde werkwoorden voorkomen (zoals lâlÿnte (liniëren), lâsute (kostumeren), lâjôle (vergulden) of lâsele (zouten)), zijn veel lâ--or-constructies niet alleen een additief, maar ook een volt.dw. (want volt.dw.n eindigen immers ook op -or). Deze lâ--or-vormen zijn dus ambigu in die zin dat zij zowel een resultaat van een handeling kunnen uitdrukken (in de hoedanigheid van volt.dw.), als een eigenschap (in de hoedanigheid van additief). Zie ook § 40.70.

41.19

Het suffix -ludi kan achter substantieven geplaatst worden, zodat het dan ontstane additief de betekenis van '-makend; -veroorzakend; -uitlokkend' krijgt. Bijvoorbeeld:

De betekenis van een additief op -ludi is meestal min of meer ongunstig. Een gunstige uitzondering is:

Het suffix -kinn dat bij werkwoorden voor een productieve afleiding zorgt (§ 41.4), komt improductief ook bij enkele substantieven voor. De aldus afgeleide additieven drukken meestal een ongunstige menselijke eigenschap uit, bijvoorbeeld:

41.21

Het suffix -iy vormt productieve afleidingen van een substantief (vergelijk ook § 41.7): Bijvoorbeeld:

Bij taal- en dialectnamen (dat zijn óók substantieven) wordt de additief-afleiding met -iy voornamelijk in vakliteratuur gebruikt:

Vergelijk de volgende nationaliteits- en taalaanduidingen:

Zie ook § 40.63.

41.23   Additieven, "toevallig" op iy

Het suffix -iy dient niet alleen om van een substantief een additief af te leiden, het dient ook om van een additief een substantief af te leiden. Dit laatste is in § 20.35 besproken.
Bij zo'n 250 additieven is het niet mogelijk om vast te stellen of ze daadwerkelijk met -iy van een bestaand woord zijn afgeleid. Het kan zijn dat ze "toevallig" op iy eindigen, maar in sommige gevallen kan het om een afleiding gaan van een woord dat niet meer bestaat in het Spokaans.
Additieven als aziy (rijp; v. fruit), sésiy (stoer) en kriy (snauwerig) zijn duidelijke voorbeelden van niet-afgeleide woorden. Bij bijvoorbeeld nûriy (venijnig) en quiliy (verwoest) kan weliswaar aangenomen worden dat ze van een Oudspokaanse basisvorm zijn afgeleid, maar zulke afleidingen worden tegenwoordig niet meer als zodanig "gevoeld".
Dan bestaan er ook nog additieven op iy met het karakter van leenwoord; ook zij worden beschouwd als zijnde niet-afgeleid, zoals:

De vraag of een additief op iy al dan niet als een afgeleid additief beschouwd moet worden, is onder meer van belang bij de vaststelling van de meervoudsvorm. Zie hiervoor § 42.9.

41.24

Van stoff.subst.n kunnen additieven afgeleid worden door het suffix -a. Vaak vervangt -a de laatste vocaal van het substantief. Bijvoorbeeld:

Van sommige stoff.subst.n is het additief met -iy afgeleid; zie § 41.21 (astyl, pleko).

41.25

Het circumfix te--e of te--a vormt een additief met de betekenis 'op ...; te ...'. Het gebruik ervan blijft voornamelijk beperkt tot "oppervlakte-begrippen", bijvoorbeeld:

Bovendien nog:

Van feestdagen, seizoenen, maanden, dagen en onderdelen van dagen kunnen additief CAT. III gevormd worden door het suffix -as of -tas. Bijvoorbeeld:

Het suffix -[t]as geeft aan dat iets in het algemeen op dat tijdstip plaatsvindt. Vergelijk:

Voor tijdsbepalingen zie verder Hoofdstuk 171.

41.27

Ten slotte bestaan er additieven die op een andere (onregelmatige) wijze zijn afgeleid dan d.m.v. bovengenoemde pre- en suffixen. Bijvoorbeeld:

41.28   ad § 41.1   A.c. Additief-vorming d.m.v. voorzetsel-affigering

Van sommige voorzetsels kan d.m.v. het suffix -iy een additief afgeleid worden, bijvoorbeeld:

Enkele voorzetsels krijgen het suffix -[t]er i.p.v. -iy:

41.30   ad § 41.1   B. Additief-vorming d.m.v. samenstelling

Twee niet-additieven kunnen samengevoegd worden en aldus een additief vormen. De oppositie scheidbaar ~ onscheidbaar die bij de vorming van een substantief gemaakt moest worden (§ 20.41–44) is bij samengestelde additieven niet nodig omdat deze in tegenstelling tot substantieven niet gevoelig zijn voor grammaticale regels die door deze oppositie beïnvloed worden. Het aantal samengestelde additieven is zeer gering, de samenstellingen zijn improductief en de betekenissen zijn gelexicaliseerd. We volstaan met enkele voorbeelden:

Een geografische naam kan als additief gebruikt worden door deze met een kleine letter te schrijven. Het wordt dan een additief CAT. II. Dit is reeds in § 40.63–66 behandeld. We kunnen hier nog enkele dingen aan toevoegen:

Als een plaatsnaam gevolgd wordt door een riviernaam waaraan deze plaats ligt, komt bij additivisch gebruik het fundament tussen plaatsnaam en rivierbepaling in, bijvoorbeeld:

Als een plaatsnaam bestaat uit twee namen die met een filâsto verbonden zijn, wordt bij additivisch gebruik de filâsto door het voegwoord én (en) vervangen. Dit geldt uitsluitend voor Spokanische plaatsnamen, bijvoorbeeld:

De meeste dubbele plaatsnamen in Spokanië zijn ontstaan na samenvoeging van twee oorspronkelijk zelfstandige gemeentes of dorpen. Dergelijke dubbele namen moeten niet verward worden met samengestelde namen waarvan de samenstellende delen door een filâsto verbonden zijn. Zie § 41.34.

41.33

Buitenlandse dubbele namen behouden de oorspronkelijke vorm:

41.34

Een Spokanische plaatsnaam waarin de filâsto niet twee oorspronkelijke namen bij elkaar houdt (zoals in § 41.32), maar voor een samenstelling zorgt, blijft onveranderd:

Merk op dat in dergelijke samenstellingen het tweede lid met een kleine letter wordt geschreven (tenzij dit op zichzelf al een eigennaam of geografische naam is, zoals in het laatste voorbeeld), terwijl bij samenvoeging van twee oorspronkelijke namen in § 41.32 het tweede lid altijd met een hoofdletter wordt geschreven.

41.35

De achtervoegsels -sÿrt (-stad) en -zeces (-dorp) vervallen in een plaatsnaam als deze additivisch gebruikt wordt:

41.36

-sÿrt en -zeces vervallen niet als zij zonder filâsto aangehecht zijn, of als het voorste deel van de samenstelling een "gangbaar" (betekenisdragend) Spokanisch woord is zodat na weglating van -sÿrt of -zeces elke associatie met een plaatsnaam verdwenen zou zijn. Vergelijk:

Ook nog:

omdat ook de plaats Iji bestaat: ef iji keltes (de boeren uit de plaats Iji).

In Spokanische plaatsnamen vervallen de voorvoegsels Sinto- en Manes- als deze namen additivisch gebruikt worden:

Uitzonderingen:

Plaats- of landennamen die uit twee of meer losse elementen bestaan (vaak beginnend met het lidwoord Ef), krijgen bij additivisch gebruik een filâsto tussen deze elementen. Bijvoorbeeld:

41.39

De lange plaatsnamen met losse elementen die in additief-vorm met verscheidene filâstos als een sliert voor het fundament hangen (zoals mariy-rifo-ef-cubu) worden uit stilistische overwegingen meestal door een voorzetselbepaling vervangen, bijvoorbeeld:

Buitenlandse namen die op uitzonderlijke wijze zijn samengesteld, worden altijd in een voorzetselbepaling gebruikt:

41.40   ad § 41.1   D. Additief-vorming waarbij het additief gelijk is aan het

afgeleide woord (de Ø-afleiding)

Verscheidene additieven hebben dezelfde vorm als een substantief. We hoeven hierop niet verder in te gaan want dit verschijnsel is reeds bij de substantieven in § 20.50 behandeld.

41.41

Voorts zijn er enkele additieven die dezelfde vorm hebben als een voorzetsel. Zij behoren tot CATEGORIE III, zoals hogorit (boven) en zjoba (beneden).

Vergelijk:

Zie ook § 140.32–33.

41.42   Additief uit een ander additief

Het Spokaans kent een aantal methoden om uit een additief een ander additief te vormen, en wel:

1. Afleiding d.m.v. een lexicaal affix (vanaf § 41.43)
2. Scheidbare samenstelling (vanaf § 41.46)
3. Vocaalwisseling (als hoofdkenmerk) (vanaf § 41.49)

41.43   ad § 41.42   A. Nieuw additief d.m.v. affigering oud additief

Een aantal lexicale prefixen en suffixen kan aan een additief gehecht worden zodat er een nieuw additief ontstaat. Scheidbaar aan te hechten affixen zijn in de volgende voorbeelden van een dubbele filâsto (--) voorzien.

Voorbeelden van lexicale prefixen:

ânt-- (anti-; meestal met een politieke associatie):

Ânt-- kan ook voor een substantief geplaatst worden; zie § 21.3.

ne- (niet; on-):

net-- (niet; on-):

Ne- en net-- zijn synoniemen; net-- wordt vaak gebruikt bij additieven die met een vocaal beginnen, maar er zijn ook uitzonderingen: net-hâc (nutteloos; onnuttig); net-kimoriy (anoniem) (vgl. nekimoriy (ongenoemd; verzwegen)). In enkele gevallen wordt net- zonder filâsto aangehecht: netovapiy (afzijdig); netabarit (bewusteloos).
Ne- is productiever dat net--; als een additief met het prefix ne- gebruikelijk is, kan dit prefix vervangen worden door net-- om de negatie extra te benadrukken. Vergelijk:

pâlt- (meer dan; al te; over-):

Pâlt- kan ook aan een substantief gehecht worden. Zie § 21.3.

to- (schijn; niet echt):

To- is in combinatie met een additief niet erg productief. Meestal wordt -erÿ i.p.v. to- gebruikt (§ 41.44). To- is bij een substantief echter wel productief, zie § 21.3.

us[e]- (benadrukt een pleonasme, zodat uitgedrukt wordt dat de eigenschap zeer

sterk aanwezig is):

Voorbeelden van lexicale suffixen:

-erÿ (schijn-; niet echt; semi-; -achtig):

Vergelijk ook to- in de vorige paragraaf.

-ine (duidt op een bewering, vermoeden of gerucht):

Het suffix -ine kan ook achter volt.dw.n geplaatst worden:

-ott (toenemend; -er wordende):

-ûte (afnemend; minder wordende):

De suffixen -ott en -ûte worden voornamelijk op Liftka en Brÿr gebruikt. Dit onder invloed van het Pegrevisch waarin dergelijke suffixen zeer frequent voorkomen. -ûte heeft dikwijls een ironische betekenis, bijvoorbeeld:

Het suffix -ûte is morfologisch gezien de negatieve variant van -ott, en gevormd met vocaalwisseling + -e; zie hiervoor § 41.49–54. In plaats van -ott en -ûte kan ook een omschrijving met een vergrotende of verkleinende trap gebruikt worden. Zie § 43.2 en § 43.5.

41.45

Het is mogelijk om meer dan één lexicaal affix aan een additief te hechten. Vooral een prefix en een suffix gaan goed samen, bijvoorbeeld:

Zie ook de opmerkingen in § 21.11–14.

41.46   ad § 41.42   B. Nieuw additief d.m.v. samenstelling met oud additief

Dit is een zeer productieve wijze om nieuwe additieven te vormen. Het oude additief wordt het laatste element van de samenstelling en is nader gespecificeerd door een substantief, werkwoord of ander additief. Vaak vindt lexicalisatie plaats. Bijvoorbeeld:

Bij slechts een paar additieven vindt de samenstelling zonder filâsto plaats:

41.48

Een speciaal geval zijn de samenstellingen zonder filâsto met het additief jami (eventueel; als de gelegenheid zich voordoet). In de eerste plaats wordt het additief jami alleen nog in de Spokaanse dialecten van Tigof, Lomky en Garos gebruikt, terwijl een aantal samenstellingen met dit additief in het gehele Spokaanse taalgebied gangbaar zijn. In de tweede plaats treedt er dikwijls contractie op: de j van jami is weggevallen en ook het voorste lid mist een of meer eindletters.1 Bovendien is het voorste lid vaak geen bestaand Spokaans woord meer.

Een aantal bekende samenstellingen met jami zijn:

Merk op dat de categoriale indeling (hetzij CAT. I hetzij CAT. III) nogal arbitrair lijkt. Zo kan ollerami (CAT. I) gebruikt worden als attr.add., bijvoorbeeld: eft ollerami quarderos (een bezoek dat afgelegd wordt naar aanleiding van een prettige gebeurtenis), terwijl tildyrami tot CATEGORIE III gerekend wordt, omdat een constructie als *eft tildyrami quarderos (een bezoek dat afgelegd wordt naar aanleiding van een nare gebeurtenis) niet acceptabel is.

41.49   ad § 41.42   C. Nieuw additief d.m.v. vocaalwisseling

Vocaalwisseling in een additief (en toevoeging van het suffix -e) is in het Standaardspokaans niet meer productief. Alleen op het eiland Liftka en overigens in de gebieden waar Pegrevisch gesproken wordt vervangt de vocaalwisseling de elders productieve prefigering met ne- of net-- (§ 41.43). Hiermee is tevens gezegd dat vocaalwisseling equivalent is aan 'on-; -loos'.

41.50

Vocaalwisseling houdt in dat de vocalen a, i, o, u en y een pira krijgen. Voor de overige vocalen gelden minder uniforme regels. De meest gangbare vocaalwisselingen zijn in Blok 41.51 ondergebracht.

41.51

De vormen ejje, iyjje, ojje en ûjje zijn de moderne Spokaanse equivalenten van de oorspronkelijke gebilabialiseerde vocalen [ew], [yw], [ow] en [uw], zoals die in het Pegrevisch nog voorkomen (ongeveer uitgesproken als het Nederlands eeuw, ieuw, auw en uw).

41.52

Voorbeelden van Standaardspokaanse vormen met vocaalwisseling:

Ook réte (onbeleefd) wordt wel tot de groep van "ontkenning door vocaalwisseling + -e" gerekend, hoewel de é niet het gevolg van vocaalwisseling kan zijn (zie Blok 41.51) en er evenmin een verwant woord met de betekenis 'beleefd' (*rât ?) bestaat.

Op Liftka bestaan ook de volgende vormen (vergelijk ne- en net-- in § 41.43):

Zie ook § 173.29, § 173.54 en § 173.69 voor de dialectische varianten.

41.54

Vocaalwisseling met of zonder toevoeging van het suffix -e vindt ook plaats bij een aantal voornaamwoorden en voegwoorden, bijvoorbeeld:

Bovendien is het lexicale affix -ûte met vocaalwisseling + -e van het suffix -ott afgeleid; zie § 41.44.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands