Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

42. Meervoudsvorm van additieven √

42.1

Er bestaat in veel gevallen een getalscongruentie tussen een additief en zijn fundament (§ 40.4). Ofwel: als een fundament een meervoudsvorm heeft, dan moeten of kunnen de bijbehorende additieven eveneens een meervoudsvorm krijgen. Hierbij moet onderscheid gemaakt worden tussen:

1. een intern meervoud (vanaf § 42.2)
2. een extern meervoud (vanaf § 42.11)

Dit onderscheid is uitgelegd in § 31.25–27.

42.2   ad § 42.1   A. Intern meervoud

De volgende groepen van additieven krijgen een meervoudssuffix als zij een bepaling vormen bij een intern meervoudig fundament (zie ook § 31.26):

1. Additieven die eindigen op het suffix -iy1
2. Additieven op het suffix -lira die oorspronkelijk een teg.dw. waren dat door lexicalisatie een "echt" additief is geworden (dus de additieven CAT. I, CAT. II en CAT. III op -lira, zie § 40.59–60)

Het meervoudssuffix voor deze twee groepen van additieven in de functie van attr., subj. of obj. add. is -n. Alle additieven die niet tot groep 1 of groep 2 behoren, blijven voor het interne meervoud ongemarkeerd. Bijvoorbeeld:

In de spreektaal is het al vanaf ca. 1900 de gewoonte om een stoff.subst. als enkelvoudig te behandelen, oftewel, het meervoudssuffix -n blijft bij bijbehorende additieven achterwege. Sinds ca. 1980 is dit enkelvoudige gebruik van een stoff.subst. ook in de schrijftaal doorgedrongen. Daarom zijn in de volgende voorbeelden zowel de gesuffigeerde als de ongesuffigeerde additieven goed:

Voor Kojen-Pôt (1977) was dit enkelvoudige gebruik van stoff.subst.n nog onacceptabel, maar Undoryll-Sjocc (1975) keurde dit althans in de spreektaal reeds goed. In een latere publicatie (1987) stelt zij zelfs voor om stoff.subst.n consequent als enkelvoudig te gaan behandelen.1

De additieven op -iy en -lira (§ 42.2, groep 1 en 2) krijgen het suffix -m als zij een bepaling vormen bij een intern meervoudig predicaat (dus als zij de functie van pred.add. hebben):

In bovenstaande voorbeelden is het predicaat voor de interne meervoudsvorm niet gemarkeerd en moeten we uit de zinskern (hier: subject) opmaken of we met een enkel- of meervoud te doen hebben. Modale suffixen maken echter onderscheid tussen enkel- en meervoud: het predicaat met een modaal suffix is dus wél gemarkeerd. Vergelijk:

Bij stoff.subst.n moet op de getalscongruentie gelet worden: óf modaal suffix en additief hebben beide een meervoudsvorm, óf beide staan in het enkelvoud

Zie voor de modale suffixen Hoofdstuk 110.

42.5

De additieven op -iy en -lira (§ 42.2, groep 1 en 2) krijgen eveneens het suffix -m als zij in de functie van adj.add. een bepaling vormen bij een ander additief dat op zijn beurt een bepaling vormt bij een intern meervoudig fundament. Bijvoorbeeld:

Als een additief op -iy of -lira in de functie van attr.add. een bepaling vormt bij de genitiefvorm van een intern meervoudig substantief, krijgt het additief eveneens een -m. Zie ook § 60.41. Vergelijk:

De onderstreepte genitiefvormen hebben hier het karakter van een attr.add. zodat de additieven op -iym en -liram feitelijk als adj.add. fungeren.

42.6a

De suffixen -n en -m worden níét gebruikt bij de trappen van vergelijking die gevormd worden met de determinanten terat, oras, oiba en tom, zoals behandeld in § 43.17. Vergelijk:

42.7

Sommige additieven op iy en lira krijgen als bepaling bij een intern meervoudig fundament geen -n of -m. Deze additieven zijn:

1. Geografische namen op iy in de functie van attr.add. (§ 42.8)
2. Additieven waarbij het evident is dat iy of lira géén afleidend suffix is, of waarbij dit niet (meer) duidelijk is aan te tonen of als zodanig "gevoeld" wordt (die dus "toevallig" op iy of lira eindigen, zie ook § 41.23) (vanaf § 42.9)

42.8   ad § 42.7   a. Geografische namen op iy

Geografische namen worden in de functie van attr.add. met een kleine letter geschreven maar blijven verder onveranderd. De eindletters iy worden als "toevallig" beschouwd, en nooit als suffix. Vergelijk:

Zie verder § 40.63–66 voor de geografische namen.

42.9   ad § 42.7   b. Additieven, "toevallig" op iy en lira

Er zijn slechts 2 additieven die op lira eindigen, zonder dat hier sprake is van het suffix -lira: zij eindigen dus toevallig op deze 4 letters. Het gaat om maqulira (berooid (geen geld of bezittingen)) en zvalira (idyllisch). Zij krijgen dus geen meervoudssuffix.

Daarentegen zijn er ongeveer 200 additieven die op iy eindigen, zonder dat hier duidelijk sprake is van het suffix -iy (of een ander suffix dat op iy eindigt), of waarbij het niet duidelijk is van welk ander woord het additief zou zijn afgeleid. Deze groep kan in drie subgroepen verdeeld worden:

1. additieven op iy die altijd een meervoudssuffix krijgen
2. additieven op iy die nooit een meervoudssuffix krijgen
3. additieven op iy die eventueel een meervoudssufix mogen krijgen

Het onderscheid tussen deze groepen is nogal arbitrair. Globaal kan gesteld worden dat het bij de additieven uit groep 2 onomstreden vaststaat dat de letters iy aan het eind van het woord zuiver toevallig zijn. Bij de additieven uit groep 1 en groep 3 is het meer een kwestie van "gevoel". Bij deze additieven leidt weglating van -iy niet tot een woord dat in het hedendaags Spokaans als zodanig bestaat; de afleiding is dus erg diffuus. Historisch gezien is wellicht verklaarbaar dat er inderdaad sprake is van een suffix -iy dat achter een ooit bestaand woord is gehecht, maar dit is niet altijd meer te achterhalen. Om verschillende redenen heeft een klein aantal van deze additieven wél altijd een meervoudssuffix (groep 1), terwijl de meeste als "twijfelgeval" bestempeld kunnen worden zodat de aanhechting van een meervoudssuffix facultatief is (groep 3).

42.9a

In groep 1 (ze krijgen altijd een meervoudssuffix) zitten slechts 7 additieven: graviy (ernstig); knâmpiy (mollig), lanbiy (stemmig, niet opzichtig (vooral v. kleding)) en róziy (kostelijk). En verder de kleurnamen doffiy (zwart), roffiy (oranje) en lómiy (azuren (blauwe kleur)). Bijvoorbeeld:

Voorbeelden van additieven uit groep 2 (ze krijgen nooit een meervoudssuffix):

Voorbeelden van additieven uit groep 3 (meervoudssuffix is facultatief):

Zie Appendix 192 voor alle additieven op iy en lira die géén markering voor het interne meervoud krijgen, of waarbij deze markering facultatief is.

42.9b

De keuze tussen wel of geen meervoudssuffix bij groep 3 is niet geheel arbitrair. Als er binnen één constituent een additief aanwezig is dat altijd een meervoudssuffix vereist, zal het additief uit groep 3 dat eveneens krijgen. Evenzo blijft het meervoudssuffix bij een additief uit groep 3 achterwege als dat bij een ander additief ook het geval is. Vergelijk:

In a. heeft slamestiyn een -n omdat dat bij korabiyn ook moet. In b. en c. krijgt slamestiy geen -n omdat dat bij mjûrtiy en hupser evenmin mogelijk is.

42.10

Romus-Alber (1977) heeft een historisch en dialectisch onderzoek gedaan naar de additieven op iy om te achterhalen in hoeverre er sprake is van een "echte" afleiding. Hij formuleerde een ingewikkelde onderverdeling in vijf categorieën:

1. Additieven met een productieve afleiding waarbij het verwijderen van het suffix -iy altijd leidt tot een bestaand Spokaans woord (eventueel met een ander suffix).
   Bijvoorbeeld: ôpalefiy ~ ôpalef (overvloedig ~ overvloed); chalfiy ~ chalfe (toepasselijk ~ toepassen)
2. Improductieve afleidingen waarbij het suffixloze element sterk verwant is aan een bestaand Spokaans woord (eventueel met een ander suffix).
   Bijvoorbeeld: tundâriy ~ tundare (breekbaar ~ breken); hogoriy ~ hogorit (bovendeks ~ boven)
3. Improductieve afleidingen waarbij het suffixloze element alleen tot een Spokaans woord te herleiden is als we dit taaldiachronisch of dialectisch benaderen.
   Bijvoorbeeld: frôsaliy ~ †frôsal[l]1 (angstaanjagend ~ angst); mitsiy ~ Δmijâts2 (ranzig ~ reuzel)
4. Additieven die toevallig op iy eindigen een (aantoonbaar) geen afleiding zijn.
   Bijvoorbeeld: gótiy (afkerig); brulapiy (fors, struis)
5. Leenwoorden op iy.
   Bijvoorbeeld: graviy (ernstig (Frans: grave)); plentiy (ruim voldoende (Engels: plenty))

Verder onderscheidt Romus-Alber nog afleidingen die er niet "als zodanig" uitzien en additieven op iy die het "karakter van een afleiding" hebben. Met deze categorisering trachtte Romus-Alber een regelgeving te formuleren wanneer het additief een meervoudssufix moest krijgen en wanneer niet. Het geheel komt nogal arbitrair over en is in het dagelijks taalgebruik onwerkbaar.

42.11   ad § 42.1   B. Extern meervoud

De nevengeschikte elementen binnen een extern meervoudige constituent (zie § 31.27) kunnen elk door één of meer eigen attr.add.n bepaald worden, bijvoorbeeld:

42.12

Als we willen uitdrukken dat een attr.add. een bepaling vormt bij de gehele constituent (en niet slechts bij een van de elementen) moet het attr.add. voorzien worden van het meervoudssuffix -[e]s (-es als het additief eindigt op h, x of s, anders -s). Het suffix -[e]s dient dus om het externe meervoud van de constituent uit te drukken. De met -[e]s gesuffigeerde additieven komen vóór het eerste nevengeschikte element. In tegenstelling tot de suffixen -n en -m kan -[e]s achter elk additief geplaatst worden. Vergelijk:

Elk subj.add. of obj.add. mag het meervoudssuffix -[e]s krijgen als dit subj.add. of obj.add. een bepaling vormt bij een extern meervoudig fundament. In tegenstelling tot bij attr.add.n (vorige paragraaf) is suffigering met -[e]s nu dus optioneel:

De externe meervoudssuffigering van subj.add.n en obj.add.n vindt voornamelijk in de schrijftaal plaats; in de spreektaal wordt het suffix -[e]s meestal weggelaten.

42.14

Als we het suffix -[e]s bij subj.add.n en obj.add.n weglaten, moeten we eraan denken dat additieven op -iy en -lira (§ 42.2, groep 1 en 2) een -n krijgen, zowel bij een intern als bij een extern meervoud. Vergelijk:

Als elk nevengeschikte element van een constituent door zijn eigen additief bepaald wordt, moet de extern meervoudige constituent opgesplitst worden in twee nevengeschikte constituenten, vergelijk:

In a. is sprake van één constituent ef argerats ur miflifs (en daarom is er ook één lidwoord; zie hiervoor § 131.63a–63b); deze constituent wordt nader bepaald door lo mesâ. In b. is daarentegen sprake van twee constituenten: (1) ef argerats, en (2) ef miflifs (beide met een eigen lidwoord). Constituent (1) wordt nader bepaald door lo roffiyn en constituent (2) door lo mesâ. Voor een nadere analyse van deze "constituentsplitsing" wordt verwezen naar § 120.55.

Als splitsing van een zinskern noodzakelijk is (omdat elk nevengeschikte element in de kern door een ander additief bepaald wordt), ontstaan er feitelijk twee nevengeschikte zinnen. Vergelijk:

Zie verder ook Hoofdstuk 120 voor nevenschikking.

42.16

Elk pred.add. mag het meervoudssuffix -p (achter vocalen) of -ep (achter consonanten) krijgen als dit pred.add. een bepaling vormt bij een extern meervoudig predicaat. Een predicaat wordt geacht een extern meervoud te bezitten als de zinskern een extern meervoud vertoont. Vergelijk:

42.17

Als we het suffix -[e]p weglaten, moeten we eraan denken dat de pred.add.n op -iy en -lira (§ 42.2, groep 1 en 2) een -m krijgen, zowel bij een intern als bij een extern meervoud. Vergelijk:

Als weglating van -p leidt tot toevoeging van -m (voorbeelden hierboven), dan geven velen er de voorkeur aan om -m te gebruiken. Of met andere woorden: pred.add. op -iy en -lira worden liever altijd met -m gesuffigeerd, zodat het suffix -p bij deze additieven niet van toepassing is.

42.18

Dat de suffixen -[e]s en -[e]p voor het externe meervoud optioneel zijn bij additieven in de functie van subj., obj. en pred.add. ligt aan het feit dat subj., obj. en pred.add.n nooit slechts een deel van een extern meervoudige constituent kunnen bepalen. Ook zonder de suffixen -[e]s en -[e]p is het duidelijk dat het additief een bepaling vormt bij de gehele constituent.
Dit is niet het geval bij een additief in de functie van attr.add.: een attr.add. kan zowel een gehele constituent bepalen als slechts een van de elementen ervan.1
Om ambiguïteit te vermijden is het suffix -[e]s bij een attr.add. verplicht als dit attr.add. de gehele constituent bepaalt. Zie § 42.11–12.

De additieven op -iy en -lira krijgen het suffix -m (en niet -[e]s of -[e]p) als zij in de functie van adj.add. een bepaling vormen bij een ander additief dat op zijn beurt een bepaling vormt bij een extern meervoudig fundament. Feitelijk geldt nu dus hetzelfde als wat er in § 42.5 gezegd is, bijvoorbeeld:

42.20

Geografische namen in de functie van attr.add. krijgen als enige geen -[e]s of -[e]p als zij een bepaling bij een extern meervoudige constituent vormen. Vergelijk (de b-zinnen zijn ambigu):

42.21

Als expliciet duidelijk gemaakt moet worden dat een dergelijk geografisch attr.add. een bepaling bij de gehele constituent vormt, en niet slechts bij het eerste element, kan voor de overige elementen het spoor idem geplaatst worden:

Let ook op de ambiguïteit in (1):

Betekenis (1b) wordt expliciet uitgedrukt in (2):

Voor idem, zie ook § 132.45.

42.22

In plaats van toevoeging van idem kan ook het voegwoord ur door én vervangen worden. Als twee elementen nevenschikkend verbonden zijn door én, worden zij beide door een voorafgaand additief bepaald, dus:

Merk op dat het "additief-includerende" voegwoord én geen emfatisch karakter heeft, zoals dat het geval is met de Nederlandse vertaling 'én'. Voor én, zie Blok 120.49.

42.23

In het volgende Blok zijn alle meervoudssuffixen samengevat die de additieven in de verschillende functies kunnen krijgen:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands